توي چاچقۇسى ۋە شاكىراپ نان

توي چاچقۇسى ۋە شاكىراپ نان

ئابلىمىت ۋاھىت

ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئەتقاد قىلىشتىن بۇرۇن ئوز تارىخىدا شامان دىنى، مانى دىنى، بۇددا دىنى، نىستۇرىيان دىنى ۋە ئاتەشپەرەسلىك دىنى قاتارلىق دىنلارغىمۇ ئېتىقاد قىلغان.
بۇ دىنلار ئۇيغۇرلار تارىخىي تەرەققىياتىنىڭ ھەرقايسى باسقۇچلىرىدا ئۇزلىكسىز يېڭىلىنىپ، ئوزئارا بوشىتىلىپ-تاشلىنىپ قىلىشتەك قىسمەتلەرنى باشتىن كەچۈرگەن. بۇ دىنلار ئۆزلىرىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئاستا-ئاستا يوقاتقان بولسىمۇ، ئۇلارنىڭ كىشىلەرنىڭ ئادىتىگە ئايلىنىپ كەتكەن قالدۇق تەسىرى ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدا ھازىرغىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە. مەسىلەن: شامان دىنىدىكى ئوت، ئىسرىق، دۇتلاش، ھورداش، ئەملەش، پىرى ئوينىتىش، ئۇچۇقداش، قۇربانلىق ۋە ئىستىقامەت قىلىش، چۇشنى جورۇش قاتارلىق ئادەتلەرنىڭ .بەزىلىرى ھازىرمۇ ئۇيغۇرلار تۇرمىشىدا مەۋجۇت.
ئاتەشپەرەسلىك دىنىدىكى ئوتقا ھۆرمەت قىلىش، ئىسرىق تاشلاش، ياغ پۇرىتىش، قاپاق كويدۇرۇش، كىلىن قىزنى ئوتتىن سەكرىتىش، ئولۇم بولغان جايدا چىراغ يەقىش، سەغىزخان سايرىسا ، مۇشۇك يۇزىنى يۇسا بۇنىڭ بىشارەتىنى جورۇش قاتارلىقلار. شۇنىڭ بىلەن بىللە، ئۇيغۇرلارنىڭ توي ئادىتىدە توي چاچقۇسى چېچىش ۋە نىكاھ ئوقۇغاندا تۇزغا چىلانغان نان يەيىش ئادەتىمۇ ئۇيغۇرلار تۇرمىشىدا ئومۇمىيۇزلىك ۋە چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ ئورپ-ئادەت بولۇپ ساقلانماقتا.
يۇقىرىدىكى ئېتقاد-ئەقىدە قاراشلىرىنىڭ بەزىلىرىنى شامان دىنىغا، بەزىلىرىنى ئاتەشپەرەسلىك دىنىغا تەۋە قىلغان بولساقمۇ، لېكىن "توي چاچقۇسى" "شاكاراپ نان" توغرىسىدىكى قاراشلارغا دىققەت-ئېتىبارىمىزنى ئاغدۇرمىدۇق. بۇ ئادەتلەر ئۇيغۇرلار تۇرمىشىدا قەدىمدىن تارتىپلا بارمىدى ياكى ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغاندىن كېيىن ئاندىن شەكىللەندىمۇ ؟ بۇ سوئاللار بىزنى ئايلاندۇرماي قويمايدۇ.
بۇددا دىنى شىنجاڭدا مىلادىيىدىن ئىلگىركى 1-ئەسىردە تارقىلىپ، ئوزۇن مۇدەتكىچە مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ھەم ئۇيغۇرلار ئارىسىدا چوڭقۇر تەسىر قالدۇرۇپ، بۇددا مەدىنيىتىدە پارلاق سەھىپە ئاچقان.
ئىسلام دىنى 10-ئەسىردە شىنجاڭغا تارقىلىپ كىرگەن، قارىخانىلار خانلىقىنىڭ خاقانى سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان قەشقەردە تۇنجى بولۇپ ئۇنى دۆلەت دىنى، دەپ جاكارلىغان. شۇنىڭدىن باشلاپ ئىسلام دىنى ئىلگىرى-كېيىن تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبى، شىمالى، ھەمدە شەرقتىكى جايلارغا تارقىلىپ ئومۇملاشقان. ئىسلام دىنى قوبۇل قىلىنىپ بىر مەزگىل ئۆتكەندىلا، ئاندىن بۇددا دىنى ئاساسىي ھوكۇمرانلىق ئورنىدىن چۇشۇپ قالغان. شۇنداق دەپ ئېيتىشقا بولۇدىكى، بۇددا دىنى باشقا دىنلارغا قارىغاندا ئۇيغۇرلار ئەڭ ئۇزاق ئېتقاد قىلغان دىن ھېسابلىنىدۇ. شۇڭا، بۇ دىننىڭ بەزى ئەقىدە-ئېتىقادلىرى ۋە ئورپ-ئادەتلىرى تۇرمىشىمىزغا سىڭىپ كىرمىگەن دەپ ئېيتالمايمىز.
ئۇيغۇرلارنىڭ توي مۇراسىمىدىكى "توي چاچقۇ" ئادىتى ۋە "نىكاھ ئوقۇغاندا شاكاراپ نان يەيىش" ئادىتى ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىغا ئەتقاد قىلغاندىلا پەيدا بولۇپ قالغان ھادىسە بولماستىن، بەلكى ئۇيغۇرلار بۇددا دىنىغا ئەتقاد قىلغاندا شەكىللەنگەن ئورپ-ئادەت بولۇپ، ئۇ بۇددا دىنىدىن ئىسلام دىنىغا ئۆتكەندە، ئىسلام دىنىنىڭ ئورپ-ئادەتلىرى بىلەن چىشلىشىپ-سىڭىشىپ ، ئايرىۋالغىلى بولمايدىغان ھالەت شەكىللەندى.
1. "چاچقۇ چېچىش ئادىتى":
____تۇركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ توي-توكۇنلىرىدىكى قىممەتلىك ئەنئەنىلەرنىڭ بىرى بولۇپ ، قەدىمدىن تارتىپ داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان بىر خىل ئورپ-ئادەت، چاچقۇ شامان ۋە مۇسۇلمان تۇركىي تىللىق مىللەتلەرنىڭ نىكاھ مۇراسىملىرىدا خىلمۇخىل شەكىلدە ئەلىپ بېرىلىدىغان بولۇپ ، ھەرقايسى مىللەتلەردە چاچقۇ قىلىندىغان نەرسە بىر-بىرىگە ئوخشىشىپ كەتمەيدۇ. قىرغىز، قازاقلاردا قۇرۇت، ئىرىمچىك، كىچىك توقاچ، كۇمۇش پۇل ؛ چوماق، قىپچاقلاردا پۇل؛ كەركۇك رايۇنىدا پۇل، شېكەر، ياڭاق، بادام، قۇرۇق ئۇزۇم؛ ئەزەربەيجاندا مەۋە، پۇل، ئالما قاتارلىق نەرسىلەر قىزنىڭ بەشىغا ، شۇنداقلا تويغا قاتناشقانلارلىڭ بەشىغا چېچىلىدۇ. تۇركىي تىللىق خەلقلەردىكى قىزنى ئوز ئويىدىن كوچۇرۇپ يىگىتنىڭ ھۇجرىسىغا كىرگۇزۇشكە بولغان ئارىلىقتا ھەرخىل چاچقۇلارنى چېچىشتىن مەقسەت ___قىز-يىگىتنىڭ بىرلىشىشىگە توسقۇنلۇق قىلدىغان جىن-ئەرۋاھلارنىڭ ئالدىنى ئىلىشتۇر. چاچقۇنى چاچقانلارنىڭ بالا-قازانى ھەيدىۋەتتۇق، دەپ ئىشەنگىنىگە ئوخشاش، چاچقۇدىن نېسىۋە ئالغانلارمۇ بۇنى ئۆزلىرىگە تەلەي ۋە بەرىكەت كەلتۈرىدۇ، دېگەن ئېتىقاد بىلەن ئۇزاق مۇددەت ساقلايدۇ. شۇ سەۋەبلىك تۇركىي تىللىق خەلقلەر ئارىسىدا توي-توكۇنلەردە چاچقۇ چېچىش مۇھىم بىر ئەنئەنىگە ئايلىنىپ، كۇندىن –كۈنگە مۇكەممەللىشىپ، ھەرقايسى دەۋەر خاس چاچقۇ ئادىتى بارلىققا كەلگەن.
ئابدۇشۇكۇر مۇھەممەتئىمىن "كومىراجىۋا" ناملىق كىنۇ سىنارىيىسىدە ، ئەينى دەۋر توي-توكۇنلىرىدىكى ، شۇنداقلا خوشال كەيپىياتقا چومگەن چاغدىكى چاچقۇ ئادەتىنى تىلغا ئەلىپ ئوتۇپ، بۇ خىل ئادەتنىڭ تارىم ۋادىسىدا، جۇملىدىن ئۇيغۇرلار ئارىسىدىمۇ خېلى ئۇزۇق تارىخقا ئىگە ئىكەنلىكىنى كورسىتىپ بەرگەن.
مەسىلەن، سىنارىيەنىڭ بېشىدا كوسەننىڭ يېڭى پۇتكەن خانلىق بېغىنى كۆزدىن كەچۇرۇش ئۇچۇن كەلگەن كوسەن شاھى ئاقارى پاڭ بىلەن خانىش خاننىڭ ئىنىسى ، ئاقارى چىن خاننىڭ سىڭلىسى مەلىكە چىۋا قاتارلىقلار پۇتۇشما تەرىپىدىن كۇتىۋەلىنغاندا "ناغرا-سۇناي سادادى، گۇل چاچقۇلىرى ئىچىدە پاياندازدىن يۇقۇرى ئورلەپ سۇپىغا چىقىپ، ئەتىراپقا نەزەر تاشلايدۇ" بۇ يەردە خان ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرىغا گۇل چاچقۇلىرى چېچىلىپ، ئۇلارنىڭ قۇتلۇق قەدىمىنى ئالقىشلىسا، كومىراتان بىلەن مەلىكە چىۋانىڭ توي مۇراسىمىدا ئۇلارنىڭ مەڭگۇ بىللە ۋە بەخىتلىك بولۇشىنى تىلەپ، "خانىشنى تىللا چاچقۇ چاچقۇزىدۇ" . مەلىكە چىۋا كومىراتان بىلەن توي قىلىپ "ئوغۇل تەۋلۇت قىلغانلىقى ئۇچۇن، ئاقارى پاڭ خاننىڭ خانىشى ئىشىك يۇچۇقىدىن زەرچاچقۇ چاچىدۇ. يەنە كومىراجىۋا كەشمىردىكى ئوقۇشنى تاماملاپ يەركەتكە كەلگەندە، سۇلى سوما، سۇللى باھادىرا، كومىراجىۋا ، مەلىكە چىۋا يۇلتۇزلار ئەينو ئاتا بىلەن ئەينو قەبىلىسىنىڭ ئويۇنلىرىنى تاماشا قىلىشقا قاتناشقاندا ، "سۇللى سوما ۋە سۇللى باھادىرا ئويۇنچۇقلارغا چاچقۇ چاچىدۇ" . دېمەك، بۇ سىنارىيىدىن شۇ نەرسە ئايانكى، مىلادىيە 3-، 6- ئەسىرلەردە تارىم ۋادىسىدا توي-توكۇنلەردە ھەم خوشالىققا چومگەندە چاچقۇ چېچىش ئادىتى خېلى ئومۇملاشقان. بۇ نۇقتا بىزگە چاچقۇ چېچىش ئادىتىنىڭ ئۇيغۇرلار بۇددا دىنىغا ئەتقاد قىلىۋاتقان مەزگىلدىن باشلاپلا داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئادەت ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ.
2. "شاكاراپ نان يەيىش ئادىتى":
___ تۇزنى ئۇلۇغلاش ئۇيغۇر قاتارلىق تۇركىي تىلىدا سۆزلىشىدىغان مىللەتلەرگە، شۇنداقلا دۇنيادىكى نۇرغۇنلىغان مىللەتلەرگە ئورتاق بولغان بىر خىل مەدەنىيەت ھادىسسىدۇر.
تۇزنىڭ چىرىشتىن ساقلاش، تائامغا تەم كىرگۇزۇش قاتارلىق كوپ خىل خۇسۇسىيەتلىرى ئىنسانلاردا بارابارا تۇزغا بولغان ئېتىقادنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس سالغان. ئۇيغۇرلار تۇز يېمەكلىكلەرگە تەم بېرىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە كىشلىك تۇرمۇشقا، ھاياتقا ۋە زىمىندىكى بارلىق نەرسىلەرگىمۇ تەم ئاتا قىلدى، دەپ قاراپ كەلگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ تۇزغا بولغان ئېتىقادى ناھايىتى روشەن ئىپادىلىنىدۇ.
يىگىت-قىز توي قىلىشقا پۇتۇشكەندىن كېيىن، ئوغۇل تەرەپ قىز تەرەپكە "ئاش تۇزى" يەتكۇزىدۇ. ئاش سۇيى قاتارىدا تۇز كەم بولسا بولمايدۇ. مانا بۇ ئىككى تەرەپنىڭ توي ئىشلىرىنىڭ پۇتىمىدۇر. توي كۇنى قىز بىلە ن يىگىت قولداشلارنىڭ ھەمراھلىقىدا شاكاراپ ناندىن بىر بىردا يەيدۇ، بۇ نان ئادەتتە تالىشىپ يېيىلىدۇ. بۇ ئىككى ياشنىڭ مۇھەببىتى ئوزگەرمىسۇن، تۇرمىشى بەختىيارلىققا چومسۇن دېگەن تىلەكتىن ئىبارەت. ئۇنىڭدىن باشقا، تۇزدا بىر ئىلاھى قۇدرەت بار دەپ قارالغاچقا، قىز بىلەن يىگىتنىڭ قايسىبىرى ئالدى بىلەن شاكاراپ ناننى يەۋالسا، تويدىن كەيىنكى تۇرمۇشتا ئۇنىڭ گېپى ئوتىدۇ. يېڭى ئويگە كوچۇرۇپ كىرگەندە، ئويگە ئالدى بىلەن تۇزنى ئەلىپ كىرىدىغان ئادەت بار. بۇ شۇ ئويگە بەرىكەت ھەمراھ بولۇشىنى تىلەشتىن كەلگەن. يەنە ئۇيغۇرلاردا يەڭى تام سېلىنسا، شۇ ئويگە كوچۇپ بېرىشتىن ئىلگىرى ئالدى بىلەن شۇ ئويگە تۇزنى بىرىنچى بولۇپ ئاپىرىپ قويىدۇ. بۇ شۇ ئوينىڭ بەرىكەتلىك بولىشى ئۇچۇندۇر.
"كومىراجىۋا" ناملىق كىنو سىنارىيىسىدە ، ئۇيغۇرلارنىڭ تۇزنى ئۇلۇغلاش ئادىتىمۇ روشەن ئىپادىسىنى تاپقان بولۇپ، كوكىراتان بىلەن مەلىكە چىۋانىڭ توي مۇراسىمىدا "ئۇستاز پۇتۇشما كومىراتان بىلەن مەلىكە چىۋاغا شاكاراپ ناندىن بىر بۇردىدىن يېگۇزىدۇ" . بۇ بىر جۈملە بايان قارىماققا ناھايىتى ئاددىيلا يېزىلغاندەك كورىنسىمۇ، ئەمىلىيەتتە ئۇنىڭغا ئۇيغۇرلاردىكى توي-توكۇنلەردە قىز-يىگىتلەر مۇناسىۋىتىنىڭ تېخىمۇ مۇستەھكەم بولۇشى، بىر-بىرى بىلەن مەڭگۇ ئايرىلماسلىقىنى رىلەپ، نىكاھ ئوقۇش ۋاقتىدا شاكاراپ ناندىن بىر بۇردىدىن يېگۇزۇش، قىسقىسى تۇزنى ئۇلۇغلاش ئادىتىنىڭ بۇنىڭدىن تەخمىنەن 1650 يىل بۇرۇنقى ئۇيغۇرلار تۇرمۇشىدىمۇ ئەكس ئېتىشىدىن ئىبارەت، خالاس .