شىنجاڭدىكى بۆلگۈنچىلىك مەسىلىسىنىڭ تارىخى ۋە ھۆكۈمەتنىڭ ھازىرقى سىياسىتى

شىنجاڭدىكى بۆلگۈنچىلىك مەسىلىسىنىڭ تارىخى ۋە ھۆكۈمەتنىڭ ھازىرقى سىياسىتى

كىرىش سۆز
چىيەنلوڭنىڭ 23- يىلى ( 1758- يىلى ) بىرىنچى ئايدا ، كەچكى شەپەق بىلەن تەڭ ھازىرقى شىنجاڭ زىمىنىنى ئۇر – چاپ ئاۋازلىرى قاپلىدى . غەربى يۇرتتا يۇز نەچچە يىل ھۆكۈم سۈرگەن جۇڭغار خانلىغى يەر يۈزىدىن يوقالدى ، پەقەت جۇڭغار ئويمانلىغى دىگەن نام تارىخى خاتىرە بوپ قالدى . جۇڭغار خانلىغى بىلەن چىڭ سۇلالىسى ئوتتۇرىسىدىكى 67 يىلغا سۇزۇلغان بۇ ئۇرۇش ئاخىرى چىڭ سۇلالىسىنىڭ غەلبىسى بىلەن ئاخىرلاشتى . مانجۇلارنىڭ جوڭگۇغا قوشقان ئەڭ چوڭ تۆھپىسى شىنجاڭ ۋە شىزاڭدىن ئىبارەت . گەرچە جوڭگو خەن سۇلالىسىدىن باشلاپ شىنجاڭ رايۇنىنى ئۈنۈملۈك ئىدارە قىلىپ كەلگەن بولسىمۇ ، يەنى مىلادىدىن بۇرۇنقى 121 –يىلى خەن سۇلالىسى قوشۇنلىرى خېشى كارىدورى ئەتىراپىدىكى ھون قوشۇنلىرىنى مەغلۇپ قىلغاندىن كېيىن ، خەن سۇلالىسى بۇ يەرگە ئىلگىرى كىيىن بولۇپ ۋۇۋېي ، جاڭيې ، جۇچۇەن ۋە دۇنخۇاڭ قاتارلىق 4 ۋىلايەت بەلگىلىگەن . مىلادىدىن بۇرۇنقى 101- يىلى غەربى خەن سۇلالىسى تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبىدىكى بۈگۈر ، ئىلى قاتارلىق جايلاردا نەچچە يۈز ئەسكەر تۇرغۇزۇپ تېرىقچىلىق قىلغان ... ① ، بىراق شىنجاڭ رايۇنىنىڭ رەسمى ئۈزۈل –كېسىل جۇڭگوغا تەۋە بولغان ۋاقتى ھەقىقەتەن چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە . بۇنىڭدىن بۇرۇنقى مىڭ نەچچە يىل مابەينىدە شىنجاڭ رايۇنىدا ھەر خىل كۈچلەر بىر پەيدا بولۇپ بىر يوقۇلۇپ ، كۈرمىڭلىغان مىللەتلەر نۇرغۇن قىسمەتلەرنى باشتىن كەچۈردى ، ئۇلارنىڭ ئاساسلىق دۈشمىنى ئوتتۇرا تۈزلەڭلىكتىكى مىللەتلەر ( خەنزۇ ۋە كىيىنكى مانجۇلار ) بولدى . ئەگەر بۇ جەريانلارنى تەپسىلى يازىدىغان بولساق بىر كىتاپ بولۇپ چىقىدۇ . بۇلاردىن گەۋدىلىك تەسىرگە ئىگە بولغانلىرى ھونلار ، تۈرۈكلەر ۋە مۇڭغۇللاردۇر ، مەسىلەن يۇقۇردا سۆزلەنگەن جۇڭغار خانلىغى دەل موڭغۇللارنىڭ بىر تارمىغى . خەن سۇلالىسى بىلەن ھونلار تىركىشىۋاتقان ۋاقىتلاردا ، ئۇيغۇرلارنىڭ نەدىلىگى ئىنىق ئەمەس ئىدى ، چۈنكى ئۇ ۋاقىتلاردا ئۇيغۇر دىگەن مىللەت يوق ئىدى ، ئۇلارنىڭ قەدىمقى ئەجدادى بولغان دىڭلىڭلار بايقال كۆلىنىڭ شىمالىدا پادا باقاتتى ②. تۈرۈكلەر بولسا تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدىلا ياۋرۇپاغا قوغلىۋېتىلگەن ئىدى . بۇ يەردە تىمىدىن سىرىت بىر نەچچە ئېغىز سۆزلەشكە توغرا كېلىدۇ ، جۇڭگو شەرقى دۆلەتلەر سېستىمىسىغا تەۋە ، چىڭ سۇلالىسىدىن بۇرۇنقى نەچچە مىڭ يىللار داۋامىدا ، ھەممىسى رەقىپلىرىنىڭ ئېغىزاكى ئەل بولغانلىغىغا قانائەتلىنىپ ، ئەمىلى بېسىۋېلىش ۋە ئاسىمىلاتسىيە قىلىنمىغان . مەسىلەن چاۋشەن بۇنىڭ مىسالى . چىڭ سۇلالىسىگە كەلگەندە ، چيەنلوڭ بەلكىم جوڭغار خانىنىڭ دائىم مالىمان قىلىشىدىن بىزار بولۇپ ، ئاخىرى قەتئى نىيەتكە كېلىپ بۇ دۆلەتنى يوقاتقان . كەينىدىن مۇسۇلمانلار رايۇنىدىكى چوڭ كىچىك خوجىلار توپىلىڭىنى تىنجىتىپ ، شىنجاڭ رايۇنىنى ھەقىقى يۇسۇندا كونتورول قىلدى ، شۇنىڭدىن كىيىن شىنجاڭ جۇڭگودىن ئايرىلالمىدى . شىزاڭ مەسىلىسىدىكى تۆھپىسىدە ، ئاساسلىق كاڭشىنىڭ شىزاڭغا ئىككى قېتىملىق ھەربى يۈرشى ۋە فۇئەنكاڭ نىڭ لاساغا قوشۇن باشلاپ كىرىپ بەيكۇركا تاجاۋۇزچىلىرىنى مەغلۇپ قىلىپ ، « 29 ماددىلىق نىزام » نى ئىمزالىغانلىغىدىن ، بۈگۈنگىچە جۇڭگو ھۆكىمىتىنىڭ شىزاڭ مۇستەقىللىغىنى رەت قىلىدىغان ئەڭ كۈچلۈك قورالىدىن بىرى .

«شەرقى تۈركىستان» مەسىلىسىنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تەرەققىياتى
«تۈركىستان» نىڭ سۆز مەنىسى «تۈرۈكلەرنىڭ يىرى»دىگەنلىك بولۇپ ، بۇ سۆز ئەڭ دەسلەپ ئوتتۇرا ئەسىردىكى ئەرەپ تارىخى كىتاپلىرىدا تىلغا ئېلىنغان بولۇپ ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى سىر دەرياسىنىڭ شىمالى ۋە شەرقى قىسىمدىكى رايۇنلارنى كۆرسىتىدۇ . 18-ئەسىرگە كەلگەندە بەزى مىساللارنى ھىساپقا ئالمىغاندا ئىنتايىن ئاز ئىشلىتىلگەن . بىراق 19-ئەسىرگە كەلگەندە چارروسىيە جاھانگىرلىگىنىڭ ئۆزلۈكسىز كەڭىيىشى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى دۆلەتلەرنى يۇتۇۋېلىشى ھەمدە «تۈركىستان ۋالى مەھكىمىسى » نى تەسىس قىلىشى بىلەن بۇ سۆز يەنە قايتىدىن ئوتتۇرىغا چىقىپ ، ئۇمۇملاشتۇرۇپ جۇڭگونىڭ شىنجاڭ رايۇنىغىمۇ ئىشلىتىلدى . مەسىلەن 1805-يىلى روسىيىلىك 季姆科夫斯基 ئۆمەك باشلاپ ئەلچىلىككە چىققان دوكىلاتىدا «تۈركىستان» دىگەن نامنى جۇغراپىيىلىك جەھەتتىن ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شىنجاڭنىڭ جەنۇبىدىكى تارىم ئويمانلىغىغا ئىشلەتتى . 1829-يىلى روسىيىلىك شەرىقشۇناس 尼基塔•雅科夫列夫•比丘林 «جۇڭغار ۋە شەرقى تۈركىستاننىڭ ئۆتمۈشى ۋە ھازىرقى تەسۋىرى» دىگەن كىتاۋىدا تۈنجى قېتىم «بۇخارا تۈركىستانى» نى «غەربى تۈركىستان » دەپ ، جۇڭگو شىنجاڭنى «شەرقى تۈركىستان» دەپ ئاتىدى ③. بەلكىم سەۋەبى بۇ يەردە ئولتۇراقلاشقان ئاھالىلەرنىڭ كۆپ قىسمى تۈركى تىللار سېستىمىسىغا تەۋە ئىكەنلىگىدىن بولسا كېرەك .
شەرقى تۈركىستان مەسىلىسىنىڭ پەيدا بولىشى «پانئىسلامىزىم» ۋە « پان تۇركىزم» ئىدىيىسىنىڭ تارقىلىشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . 1883-يىلىدىن 1884-يىللىرىغىچە ئافىغانىستانلىق جامالىدىن ئافغانى دىگەن كىشى «پانئىسلامىزىم» نى ئوتتۇرىغا قويۇپ ، پۈتۈن دۇنيادىكى مۇسۇلمانلارنى ئورتاق ئىتىقاد ئاساسىدا ئىتتىپاقلىشىپ ئويۇشۇپ مۇستەقىللىقنى قولغا كەلتۈرۈشكە چاقىردى . « پان تۇركىزم» بولسا روسىيە چىگرىسى ئىچىدىكى تاتار زىيالىلىرى ئىچىدە باشلانغان ، ئۇلار تۈركى تىللىق مىللەتلەر ئىتتىپاقلىشىپ تۈركى مىللەتلەرنى گۈللەندۈرۈشنى تەشەببۇس قىلغان . تۈركىيە بولسا دۇنيادىكى «پانئىسلامىزىم »،« پان تۇركىزم» ( تۆۋەندە قىسقارتىپ «ئىككى پان» دەپ ئېلىنىدۇ) نىڭ چوڭ لاگىرسى . بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ ئالدى كەينىدە «ئىككى پان» ئىدىيىسى شىنجاڭغا تارقالغان ، بەزى تۈركىيەدە ئوقۇپ ۋەتەنگە قايتقان شىنجاڭلىق مىللى زىيالىلار شۇ يەردە تەشۋىق قىلغان مۇستەقىللىق ، ئىسلام دۆلىتى قۇرۇش دىنى قىزغىنلىقى ۋە مىللى شوۋىنىزم شىنجاڭدىكى بۆلگۈنچىلىك ئىدىيىسىنىڭ شەكىللىنىش مەنبەسى بولۇپ قالغان .
ھازىرقى شەرقى تۈركىستان تىرورلۇق تەشكىلاتلار ھەر خىل يالغانلارنى توقۇپ چىقىرىپ ، «شەرقى تۈركىستان » قەدىمدىن تارتىپ مۇستەقىل دۆلەت ئىدى ، بۇ يەردىكى مىللەتلەر 10 مىڭ يىللىق تارىخقا ئىگە ، «ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ ئىلغار مىللەت » دەپ داۋراڭ سالدى . بارلىق تۈركى تىللىق مۇسۇلمان مىللەتلەر بىرلىشىپ ، سىياسى ئىتىقاد بىرلەشكەن دۆلەت قۇرۇپ چىقىمىز دەپ غەلۋە قىلدى . «تۈركى مىللەتلەردىن باشقا بارلىق مىللەتلەرگە قارشى تۇرۇپ ، كاپىرلارنى يوقۇتايلى ، جۇڭگو شەرقى تۈركىستان مىللەتلىرىنىڭ 3000 يىللىق دۈشمىنى» دەپ جار سالدى . نۇرمال تارىخ بىلىمىگە ئىگە ئادەمگە بۇ كۈلكىلىك تۇيۇلىدۇ ، چۈنكى تارىختا ئەزەلدىن بۇنداق دۆلەت مەۋجۇت بولۇپ باققان ئەمەس ، ئۇيغۇر مىللىتى مىلادى 9-ئەسىرلەر ئەتراپىدا شەكىللەنگەن ، بۇنىڭدىن ئىلگىرى خەن سۇلالىسى غەربى رايۇننى ئۈنۈملۈك تىزگىنلەپ بولغان ، تارىخنى سۆزلەش توغرا كەلسە ئۇلارغا تېخى نۆۋەت تەگمەيدۇ . ئەگەر چىڭ قوشۇنلىرى جۇڭغارنى يوقاتمىغان بولسا ، ئۇيغۇرلار بەلكىم ھازىرمۇ مۇڭغۇللارنىڭ قۇلى بولۇپ يۈرەتتى . تۈرۈك مىللىتى شىنجاڭ زىمىنىدا ۋاقىتلىق ھۆكۈم سۈرگەن ۋاقىتلاردىمۇ ، خەنزۇلار ئاللىقاچان بۇ زىمىننى مىڭ يىلغا يېقىن ئۈنۈملۈك باشقۇرۇپ كەلگەن . ئۇيغۇرلارنىڭ تۈرۈكلەرگە قان قىساسى تۇرسا ، مەسىلەن 651-يىلى回紇 ( ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجداتلىرىدىن بىرى ) تاڭ قوشۇنلىرىغا 50 مىڭ ئاتلىق ئەۋەتىپ ، غەربى تۈرۈكلەرنى مەغلۇپ قىلىشقا ھەمدەمدە بولغان . كىيىن ئۇلار تۈرۈكلەرنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ ، تىلى تۈركى تىللار سېستىمىسىغا تەۋە بولۇپ قالغان يېرى بار شۇ .
تارىختىكى شەرقى تۈركىستان ترورىزىم كۈچلىرىرىنىڭ شىنجاڭدا تۇغدۇرغان كۆپ قېتىم توپىلاڭلىرىنىڭ ھەممىسى چەتئەل كۈچلىرىنىڭ بولۇپمۇ ئەنگىلىيە ۋە روسىيە كۈچلىرىنىڭ قول تىقىشىدىن ئايرىلالمايدۇ ، ئەنگىلىيىلىكلەر دۇنيادا ئەزەلدىن بىرەر ياخشى ئىش قىلىپ باققان ئەمەس ، جەنۇبى ئاسىيادىن تارتىپ جەنۇبى ئامرىكىغىچە ھەممە يەردە ئۇلار تېرىپ قويغان ئاپەت مەنبەسى بار ، شىنجاڭ ، شىزاڭمۇ ئەنگىلىيىلىكلەر قول تىقىدىغان مەسىلىلەرنىڭ بىرى . ئۇندىن باشقا روسىيىلىكلەرمۇ ئۇلاردىن قېلىشمايدۇ . قاراڭلار بۈگۈنكى كۈندە روسىيىلىكلەر چېچېندىن ئىبارەت بۇ پاتقاقتىن چىقالمايۋاتىدۇ ، بۇ راستىنلا «ئۆزەم تاپقان بالاغا ، نەگە باراي دەۋاغا » دىگەندەك ئىش . يېقىنقى زامان تارىخىدا جۇڭگونىڭ زەئىپلىشىشى ، چەتئەل كۈچلىرىنىڭ شىنجاڭ ۋە شىزاڭ ئىشلىرىغا قول تىقىشقا شارائىت يارىتىپ بەردى . مەسىلەن 1933-يىلى ئەنگىلىيە سابىت داموللا قاتارلىقلارنى يۆلەپ جەنۇبى شىنجاڭدا «شەرقى تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇريىتى» نى ۋۇجۇتقا چىقاردى . شۇ ۋاقىتتا شىنجاڭ ئۆلكىسىنىڭ دۇجۈنى شېڭ شىسەي بىلەن ماجوڭيىڭ قاتتىق ئېلىشىۋاتاتتى . سوۋېت ئىتتىپاقى شېڭ شىسەينى قوللاپ ، ياپۇنيەنى ئارقا تىرەك قىلغان ماجوڭيىڭنى مەغلۇپ قىلدى . ماجوڭيىڭ جەنۇپقا چىكىنىپ بارغاندا بۇ «جۇمھۇريەت» نى تار-مار قىلدى . ئاخىرىدا سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىل ئارمىيىسىنىڭ ياردىمى بىلەن شېڭ شىسەي ماجوڭيىڭنىڭ جەنۇبى شىنجاڭدىكى قالدۇق كۈچلىرىنى قىرىپ تۈگەتتى ، شەرقى تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەركىتىنىڭ ئاساسلىق رەھبەرلىرى يەنە بىر قېتىم چەتئەلگە قېچىپ كەتتى . قەشقەر «ئىسلام جۇمھۇريىتى» گەرچە 3 ئايلا مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان بولسىمۇ ، بىراق بۇ بىرىنچى قېتىم ئاشكارە ھالدا بۆلگۈنچىلىك بايرىغىنى چىقىرىشى ، «شەرقى تۈركىستان مۇستەقىللىق ھەركىتى» نىڭ باشلىنىشى ئىدى ، شىنجاڭدىكى مىللى بۆلگۈنچى ئۇنسۇرلار ھازىرغىچە مۇشۇ ئەنئەنىنى داۋاملاشتۇرۇپ كېلىۋاتىدۇ .
ئارقىدىنلا سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزىنىڭ شىنجاڭدىكى تەسىرىنى شېڭ شىسەي سوۋېت ئىتتىپاقىدىن يۈز ئۆرىگىچە زور كۈچ بىلەن تەرەققى قىلدۇردى . سوۋېت گېرمان ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن ، سوۋېت ئىتتىپاقى نۇرغۇن زىمىنىدىن ئايرىلىپ قالدى ، شېڭ شىسەي پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ سوۋېت ئىتتىپاقىدىن يۈز ئۆرىدى ، ھەمدە ھەر خىل ۋاستىلەرنى قوللۇنۇپ شىنجاڭدىن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەسىرىنى تازىلىدى . بۇ شېڭ شىسەينىڭ ئازغىنە ياخشى ئىشلىرىنىڭ بىرى ھىساپلىنىدۇ . بىراق سوۋېت گىرمان ئۇرۇش ۋەزىيىتىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا پايدىلىق تەرەپكە بۇرۇلىشىغا ئەگىشىپ ، سوۋېت ئىتتىپاقى شىنجاڭ زىمىنى ئۈستىدە قايتىدىن پىلان تۈزۈپ بولدى . 1944-يىلدىكى ئىلى ۋەقەسى دەل بۇنىڭ نەتىجىسى . سوۋېتلىكلەر ئالدى بىلەن ئاز سانلىق مىللەتلەر ئارىسىدا كومىنىزىمنى تەشۋىق قىلدى ، بىراق قوللاشقا ئېرىشەلمىدى . كېيىن يەرلىك مىللەتلەرنىڭ خەنزۇلارنى ئۆچ كۆرىشىدىن ۋە دىنى ئىتىقادىدىن پايدىلىنىپ پانتۈركىزىمنى تەشۋىق قىلىپ ، شىنجاڭنى كونتىرول قىلىپ ئىككىنچى تاشقى مۇڭغۇليە پەيدا قىلماقچى بولدى . سوۋېت ئىتتىپاقى شىنجاڭدىكى قارشى تۇرغۇچى تەشكىلاتلارنى قورال بىلەن تەمىنلەپ ، ئادەملىرىنى تەربىيلەپ تەشكىلات قۇرۇپ تەشۋىقات بازىسى ھازىرلاپ بەردى ھەمدە ئىلى ۋەقەسىگە بىۋاستە قاتناشتى ۋە پىلانلىدى . بىراق سوۋېت ئىتتىپاقى ئۆزىدىكى مىللەتلەر مەسىلىسىنى كۆزدە تۇتقانلىقتىن ، شىنجاڭنىڭ مۇستەقىل بىر دۆلەت بولىشىنى چىن كۆڭلىدىن خالىمايتتى ، بەلكى بۇنى سۆھبەت ئۈستىلىدىكى فىشكا قىلىپ ، ھەر ۋاقىت ئۆزىنىڭ مەنپەئىتى ئۈچۈن رەقىبىگە ئالماشتۇراتتى . ئەمىلىيەتتە بۇمۇ پۈتۈنلەي چەتئەل كۈچلىرىنىڭ قوللىشى ئاستىدىكى بۆلگۈنچىلىك ھەركىتىنىڭ ئاقىۋىتى . سوۋېت ئىتتىپاقى «جۇڭگو سوۋېت دوستلۇق ھەمكارلىق شەرتنامىسى» ئارقىلىق مەنپەتى كاپالەتكە ئىگە بولغاندىن كېيىن ، ئوتتۇرىغا چىقىپ شىنجاڭ توقۇنۇشىنى كېلىشتۈرۈشنى قارار قىلىپ ، شىنجاڭنىڭ مۇستەقىل بولىشىنى توسىدى . ئەلۋەتتە سوۋېت ئىتتىپاقى شىنجاڭنى كونتۇرول قىلىشنى يىڭى جۇڭگو قۇرۇلغىچە ساقلاپ كەلدى ، يىڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىن شىنجاڭ تىنچ ئازات بولدى ، ئىلى ۋەقەسى «ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋى» دەپ بىكىتىلدى ھەمدە مىللى ئارمىيە ئاستا-ئاستا تارقىتىۋېتىلدى .
خەلقئارا سىياسى مۇناسىۋەتلەرنىڭ داۋالغۇشى شىنجاڭدىمۇ ئەكىس ئەتتى . 50-يىللارنىڭ ئاخىرى جۇڭگو سوۋېت مۇناسىۋىتى يامانلاشقاندا ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ غولجىدا تۇرۇشلۇق كونسۇلخانىسى كۆپ مىقتاردا مۇھاجىرلىق كىنىشكىسى تارقىتىپ ، نۇرغۇن ئاھالىنى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قېچىپ چىقىشقا قۇتراتتى . بۇنىڭ ئىچىدە ھەتتا بەزى يۇقۇرى دەرىجىلىك ئەمەلدارلارمۇ بار ، مەسىلەن شىنجاڭ ھەربى رايۇنىنىڭ سابىق مۇئاۋىن شتاب باشلىغى ، 1955-يىلى مايور گېنېرال ئۇنۋانى بېرىلگەن 马尔果夫•伊斯哈科夫 ۋە ئىلگىركى مىللى ئارمىيىنىڭ مۇئاۋىن قوماندانى ، شىنجاڭ ھەربى رايۇنىنىڭ سابىق مۇئاۋىن شتاب باشلىغى ، 1955-يىلى مايور گېنېرال ئۇنۋانى بېرىلگەن زۇنۇن تىيىپ قاتارلىقلار . سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قوللىشى بىلەن بۆلگۈنچىلەر يەنە «شەرقى تۈركىستان خەلق ئىنقىلاۋى پارتىيىسى» قۇرۇپ ، سوۋېتلىكلەرنىڭ قولىدىكى فىشكىغا ئايلاندى . ئاشۇ يىللىرى قېچىپ كەتكەن شىنجاڭلىقلارنىڭ ئەۋلاتلىرىنىڭ كۆپۈنچىسى بۈگۈنكى «شەرقى تۈركىستان» نىڭ مۇھىم كۈچ مەنبەسى بوپ قالدى .
شىنجاڭ تىنىچ ئازات بولغاندىن كېيىن ، «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى يىڭىلگىنىگە تەن بەرمىدى . ئۇلار ياۋرۇپا ئامرىكىلاردا ، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە غەربى ئاسىيالاردا بازا قۇرۇپ ، كۈچ توپلاپ ، قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىشقا تەلۋىلەرچە ئۇرۇندى . بولۇپمۇ 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرىغا كەلگەندە ، دىنى ئەسەبىچىلىك ، بۆلگۈنچىلىك ۋە خەلقئارالىق تېرورىزىمنىڭ تەسىرى ھەمدە خەلقئارادىكى جۇڭگوغا قارشى كۈچلەرنىڭ يۇشۇرۇن ۋە ئاشكارە قوللىشى بىلەن ، «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى قەبىھلىشىشكە قاراپ تەرەققى قىلدى . بۇ باسقۇچتىكى «شەرقى تۈركىستان» دا ئۈچ خىل يۈزلىنىش بولدى : بىرلىشىش ، خەلقئارالىشىش ۋە تېرورىزىملىشىش .
تارىختىكى كۆپىنچە «شەرقى تۈركىستان» تەشكىلاتلىرىنىڭ ھەممىسى دۆلەت سىرتىدا ، ھەركىتى تارقاق كۈچىمۇ ئاجىز ئىدى . بىراق سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ موستەقىل بولىشىغا ئەگىشىپ ، «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى تەرەققىيات پۇرسىتىگە ئېرىشتى . ئەسلىدە چېچىلاڭغۇ «شەرقى تۈركىستان» تەشكىلاتلىرى بىرلىشىشكە قاراپ يۈزلەندى . 1992-يىلى 12-ئايدا «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچىلىرى سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە تۈركىيەنىڭ قوللىشى بىلەن ، «شەرقى تۈركىستان خەلقئارا مىللى بىرلەشمە كومىتىتى» قۇرۇپ ، دۆلەت ئىسمى ( شەرقى تۈركىستان دۆلىتى) ، دۆلەت بايرىغى ( ھىلال ئايلىق بايراق) ، دۆلەت ناخشىسى ( شادىيە) ۋە دۆلەت گىربىنى بىكىتتى . بۇ چىگرا سىرتىدىكى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچىلىك ھەركىتىنىڭ بىرلىشىشكە قاراپ يۈزلەنگەنلىكىنىڭ ئىپادىسى . ( شۇنى قىستۇرۇپ ئۆتۈش كېرەككى «شەرقى تۈركىستان» دىسە كۆپچىلىك تۈركىيەنى بىلىدۇ ، بىراق سەئۇدى ئەرەبىستانمۇ ئاستىرىتتىن قوللاۋاتىدۇ ، بېن لادىننىڭ قايسى دۆلەتتىن ئىكەنلىگىنى ئۇنتۇپ قالماڭلار ، ئۇنىڭ ئۈستىگە سەئۇدى ئەرەبىستان پانئىسلامىزىمنىڭ باش شىتابى ) . 1996-يىلى 10-ئايدا 10 نەچچە ۋىلايەت ناھىيىنىڭ بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار ۋەكىلى خوتەندە يېغىن ئېچىپ ، «ئىسلام ئاللا پارتىيىسى» قۇرغانلىغىنى جاكارلىدى ۋە پارتىيە پروگراممىسى ۋە تەشكىلات قۇرۇلىشى قاتارلىق يەتتە خىل ھۆججەتنى قاراردىن ئۆتكۈزدى . بۇ دۆلەت ئىچىدىكى بۆلگۈنچى كۈچلەرنىڭ تارقاق ھالەتتىن بىرلىشىشكە قاراپ ماڭغانلىغىنى بىلدۈرىدۇ . بۇ يەردە بىر ھىكايە ئادەمنى ھەقىقەتەن قورقۇتىدۇ :
«بۇرۇن بىر دىلو يۈز بەرگەن ، بىر مىھمانخانا بىرسىنىڭ مىھمانخانىدىكى گىلەمنى ئوغۇرلاپ ساتقانلىغى توغرۇلۇق دىلو مەلۇم قىلغان ، تەكشۈرۈش ئارقىلىق گۇماندار ئۇيغۇرنىڭ يېنىدا 400مىڭ يۇەن نەق پۇل بارلىغى ئېنىقلانغاندىن كېيىن باشقىلارنىڭ دىققىتىنى تارتقان ، سوراق قىلىش ئارقىلىق بۇ ئۇيغۇرنىڭ بىر يەر ئاستى تەشكىلاتىغا پۇل ئاپىرىپ بېرىشكە بارغانلىغى ، ئۇلارنىڭ باشلىغى بىلەن ئۇچرىشالمىغاچقا يېنىدىكى پۇلى تۈگەپ ،تاماق يىيىشكە پۇل يوق گىلەمنى ئوغۇرلاپ سېتىپ تاماق ئېلىپ يىيىشنى ئويلىغانلىغى مەلۇم بولغان . ساقچى تەرەپنىڭ بۇ دىلودىن چۆچۈگەن يىرى بۇ ئادەمنىڭ پۈتۈن بەدىنىگە پۇل تېڭىلغان ، ئۇخلىسىمۇ ئېلىۋەتمەي ، ئاچ قالسىمۇ ئوغۇرلۇق قىلىپ بۇ پۇلدىن بىر فۇڭنىمۇ خەجلىمىگەنلىكى ساداقەتلىكتە قايسى دەرىجىگە بېرىپ يەتكەنلىگى ، بۇ تەشكىلاتنىڭ تۈزۈمىنىڭ نەقەدەر قاتتىقلىغىنى كۆرىۋالغىلى بولىدۇ . بۇ دەل شىنجاڭ ساقچى تەرەپنىڭ ئەڭ قورققان يىرى . بۇ ھىكايە ماڭا ئىنتايىن چوڭقۇر تەسىر قالدۇردى ، گەرچە بۇنىڭدا ھېچقانداق زوراۋانلىقنىڭ سىماسى بولمىسىمۇ ، لېكىن ئېتىقات ۋە كۈچنى ھىس قىلغىلى بولىدۇ ، بۇنداق ئېتىقات ۋە كۈچ ئەگەر تېرورلىققا ئايلانسا ، 11-سىنتەبىر تېرورلۇق ۋەقەسى پەيدا قىلمايدۇ دىگىلى بولمايدۇ . » ـــــ ۋاڭ لىشوڭ ، 11-سىنتەبىر ۋەھىينامىسى
بۇ دىلو مىسالىنى كۆرگەندىن كېيىن بىز يەنە «شەرقى تۈركىستان» تەشكىلاتلىرىنى چېچىلاڭغۇ ، بىر توپ ئالاقاپلار دىيەلەمدۇق ؟
ئىككىنچى تەرەققىيات يۈزلىنىشى خەلقئارالىشىش . 90-يىللاردىن كېيىن ، «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار پەيدىن –پەي يۇشۇرۇن ھالەتتىن ئاشكارە ھالەتكە ئۆتتى ھەمدە خەلقئارا يۈزلىنىشكە قاراپ تەرەققى قىلدى . «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى كۈچلىرى ئىلگىرى ئاشكارە ھالدا «مۇستەقىللىقنى ئىشقا ئاشۇرۇشتا خەلقئارانىڭ ، غەرىبنىڭ قوللىشى بولمىسا بولمايدۇ ، بىر نەچچە دۆلەتنىڭ قوللىشى بىلەنمۇ ئىشقا ئاشۇرغىلى بولمايدۇ ، بۇنىڭ ئۈچۈن شىنجاڭ مەسىلىسىنى خەلقئارالاشتۇرۇش كېرەك» دەپ كۆرسەتكەن . يېقىنقى يىللاردىن بۇيان «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار تېخىمۇ ئېنىق ھالدا خەلقئارالاشتۇرۇش سىياسەتلىرىنى يۇرگۈزدى ، بۇنىڭ ئىچىدە ئەڭ مۇھىم تاكتىكىنىڭ بىرسى ئاتالمىش مىللەت دىن مەسىلىسىنى كىشىلىك ھوقۇق مەسىلىسى بىلەن چېتىپ ، بۆلگۈنچىلىك ھەركىتىنى «مىللى ئازاتلىق ھەركىتى» گە كۆتۈرۈپ ، غەرب چوڭ دۆلەتلىرىنىڭ قوللىشىغا ئېرىشمەكچى بولدى . كوسوۋو ئۇرۇشى بۇنىڭ ئۈچۈن ئەڭ ياخشى مىسال بولالايدۇ ، 1999-يىلى 5-ئايدا قازاقىستاندىكى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار ئالمۇتادا نامايىش ئۆتكۈزۈپ ، ئۇچۇقتىن-ئۇچۇق «ش ئا ئە ت نىڭ يۇگۇسلاۋىيە ئىتتىپاقىنى بومباردىمان قىلىشىنى قوللايمىز» دىگەن پىلاكاتنى كۆتۈرۈپ چىقتى ھەمدە «كوسوۋونىڭ بۈگۈنى ئۇيغۇرىستاننىڭ ئەتىسى» دەپ جاكارلىدى . «شەرقى تۈركىستان» نى خەلقئارالاشتۇرۇش جەريانىدا ، خەلقئارادىكى جۇڭگوغا قارشى كۈچلەر ئاۋالقىدەكلا «ئاساسلىق» رول ئالدى ، پەقەت يول كۆرسەتكۈچى ئىلگىركى سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ھازىرقى ئامرىكا باشچىلىغىدىكى غەرىپ دۆلەتلىرىگە ئۆزگەردى . ئامرىكا پرېزىدېنتى كىلىنتون ھۆكىمىتى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچىلىرى بىلەن كۆپ قېتىم كۆرۈشتى ، ئامرىكا پارلامېنتى يەنە تېخى مەخسۇس شىنجاڭ مەسىلىسى توغرۇلۇق گۇۋاھلىقتىن ئۆتۈش يېغىنى چاقىردى . 1999-يىلى ئامرىكا ھۆكۈمىتى ئېلان قىلغان «جۇڭگو كىشىلىك ھوقۇق دوكلاتى» دا بىرىنچى قېتىم جۇڭگونىڭ شىنجاڭدىكى مىللى سىياسىتىنى ئەيىپلىدى . تۈركىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بەزى دۆلەتلەر مەسىلەن قازاقىستان قاتارلىقلار ئاشكارە ۋە يۇشۇرۇن «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچىلىك ھەركىتىنى قوللايدۇ ، دۆلىتىدە ئۇلارنىڭ پائالىيەت ئېلىپ بېرىشىغا ۋە بازا قۇرۇشىغا يول قويىدۇ ، سىرىتقا «پانتۈركىزىم» تارقىتىدۇ . ھەممىدىن دىققىتىنى تارتىدىغىنى ئەسلىدە گىرمانىيەدىكى «ئازاتلىق رادىئوسى» ۋە « ئەركىن ئاسىيا رادىئوسى» چېخ ۋە قازاقىستاننىڭ ئالمۇتا شەھرىگە يۆتكەپ كېلىندى ھەمدە تۈركىيەدە «مۇستەقىل ئازاتلىق رادىئوسى» قۇرۇلۇپ تەشۋىقاتنىڭ سالمىغى كۈچەيتىلدى . نۆۋەتتە چىگرا سىرتىدىكى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئىبارەت بۇ ئالدىنقى سەپ ئىستىھكامىدا تۇرۇپ ، شىنجاڭغا سىڭىپ كىرىۋاتىدۇ ، نەشىريات ئورۇنلىرى قۇرۇپ ، مۇستەقىللىققا قۇتراتقۇلۇق قىلىدىغان كىتاپ-ژورنال ۋە ئۈن-سىن بۇيۇملىرىنى نەشىر قىلدى ، رادىئو ئىستانسىسى قۇرۇپ ، ئۇيغۇر تىلى ، قازاق تىلى ۋە ئۆزبەك تىلىدا ئاڭلىتىش بېرىپ ، كۈچىنىڭ بارىچە بۆلگۈنچىلىك تەشۋىقاتى ئېلىپ باردى . ھەر خىل ناملاردا خەلقئارا تەتقىقات يېغىنى چاقىردى ، مەسىلەن 2001-يىلى 10-ئاينىڭ 17-18-كۈنى ياۋرۇپا كېڭەش بىناسىدا تەتقىقات يېغىنى ئۆتكۈزۈپ ، شىنجاڭ مۇستەقىللىغى توغرىسىدا جار سېلىپ ، خەلقئارادىكى جۇڭگوغا قارشى كۈچلەرنىڭ قوللىشىنى ئۈمۈت قىلدى . «شەرقى تۈركىستان» تەشكىلاتىنىڭ خەلقئارالىشىش جەريانىدا ، غەربى ياۋرۇپا ئامرىكا بىلەن ئوخشاش رول ئوينىدى ، مەسىلەن «شەرقى تۈركىستان ئۇچۇر مەركىزى» ئاتالمىش «شەرقى تۈركىستان جۇمھۇريىتى» قۇرۇش ئۈچۈن چەتئەلدە سەرگەردان بولۇپ ۋائىزلىق قىلىدىغان تەشكىلات بولۇپ ، گېرمانىيە مىيۇنخىن دەل ئۇنىڭ بازىسى .
ئۈچۈنچى تەرەققىيات يۈزلىنىشى بولسا تېرورىزملىشىش . 1997-يىلى ئوتتۇرا ئاسىيادىكى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار يېغىن چاقىرىپ ، «تېنىچ كۈرەش قىلىش» تەشەببۇسىنى تەنقىد قىلدى ھەمدە شۇنىڭدىن كېيىن زوراۋانلىشىشقا قاراپ يۈزلەندى . 1999-يىلى 12-ئايدا 18دۆلەتتىن كەلگەن 40نەچچە بۆلگۈنچى تەشكىلاتلار ۋەكىلى تۈركىيە ئىستانبولدا يېغىن ئېچىپ ، زورلۇق كۈچ بىلەن «دۆلەت قۇرۇش» فاڭجېنىنى بىكىتتى ھەمدە «قورال ئارقىلىق ھوقۇق تارتىۋېلىش» ھەققىدە ئورتاق تۇنۇش ھاسىل قىلدى . 10يىل ئىچىدە 10مىڭ كىشىلىكتىن يۇقۇرى مۇنتىزىم قوشۇن قۇرۇپ ، شىنجاڭ رايۇنىدا تېرورلۇق ئۇرۇشى ، پاتىزانلىق ئۇرۇش ھەتتا مۇنتىزىم ئۇرۇش قىلىشنى پىلانلىدى . ئافىغانىستان ، چېچېن ۋە كەشمىر قاتارلىق ئۇرۇش مەيدانلىرىدا ، ئەمىلى ئۇرۇشقا قاتنىشىپ چېنىقىۋاتقان ئۇيغۇر تېرورچىلارنى ھەممە يەردە ئۇچراتقىلى بولىدۇ . مەسىلەن 2000-يىلى ئىككى نەپەر «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلات ئەزاسى چېچېن ئۇرۇشىدا روسىيە تەرەپكە ئەسىرگە چۈشكەن ھەمدە جۇڭگوغا قايتۇرۋەتكەن . 2000-يىلى 8-ئايدا يەنە ئۆزبېكىستان ، قىرغىزىستاننىڭ جەنۇبىدىكى تاغلىق رايۇنلاردا يەرلىك ھۆكۈمەت قوشۇنىنىڭ تېرورلۇق ھەركىتىگە قاتناشقان . ھازىر ئامرىكىنىڭ كۇبادىكى جازا لاگىرىدا ئۇيغۇر تېرورچىلارمۇ بار . «شەرقى تۈركىستان» نىڭ قوراللىق زوراۋانلىشىش جەريانىدا ، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىن ئېقىپ چىققان قوراللار ۋە سەئۇدى ئەرەبىستاننىڭ ئامرىكا دوللىرى ھالقىلىق رول ئوينىدى . ھازىرغىچە جۇڭگو ساقچى تەرەپ ئافىغانىستان ۋە باشقا دۆلەتلەردە تېرورلۇقنى مەشىق قىلىپ شىنجاڭغا يۇشۇرۇن كىرگەن تېرورچىلاردىن 100دىن ئارتۇقنى تۇتتى . بەزى دۆلەتلەر جۇڭگو تەرەپكە تېرورلۇق قىلىۋاتقاندا تۇتۇلغان «شەرقى تۈركىستان» تېرورچىلىرىنى ئۆتكۈزۈپ بەردى .

«شەرقى تۈركىستان» نىڭ جىنايى ھەركەتلىرى
ئىزاھات: بۇ بۆلەكتىكى ئاساسلىق مەزمۇنلار 2002-يىلى1-ئاينىڭ 21-كۈنى جۇڭگو گوۋۇيۇەن ئاخبارات ئىشخانىسى ئېلان قىلغان «‹شەرقى تۈركىستان› تېرورلۇق كۈچلىرىنىڭ قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان جىنايى جاۋاپكارلىغى» دىگەن ماقالىدىن كەلگەن بولۇپ ، تۈرگە ئايرىش جەھەتتە ئازراق ئوخشىمايدۇ . ئەگەر «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى ئۆزى ئېلان قىلغان ئستاستىكىغا ئاساسلانغاندا ، يەنە نۇرغۇن ۋەقەلەر «شەرقى تۈركىستان» قىلغان بولىدۇ . مەسىلەن 2002 –يىلى بېيجىڭ ئۇنۋېرستىتى ۋە چىڭخۇا ئۇنۋېرستىتىدا يۈز بەرگەن پارتلىتىش دىلوسى . يۇقۇردا دىيىلگەندەك 20-ئەسىرنىڭ 90-يىللىرى شىنجاڭ «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى تەشكىلاتلارنىڭ تەرەققىياتى ئەڭ تىز ، ھەركىتى ئەڭ قەبىھ بولغان ۋاقىت بولۇپ ، چېگرا ئىچى –سىرتىدىكى بۆلگۈنچىلەر بىر گەۋدە بولۇپ ، «چېگرا سىرتىدا قوماندانلىق قىلىپ ، چېگرا ئىچىدە ھەركەت قىلدى . چېگرا سىرتىدا مەشىق قىلىپ ، چېگرا ئىچىدە بۇزغۇنچىلىق قىلدى» . 2002-يىلى1-ئاينىڭ 21-كۈنى جۇڭگو گوۋۇيۇەن ئاخبارات ئىشخانىسى «‹شەرقى تۈركىستان› تېرورلۇق كۈچلىرىنىڭ قېچىپ قۇتۇلالمايدىغان جىنايى جاۋاپكارلىغى» دىگەن ماقالىنى ئېلان قىلىپ ، «شەرقى تۈركىستان» نىڭ جىنايى قىلمىشلىرىنى ئېچىپ تاشلىدى . تۇلۇق بولمىغان ئىستاستىكىغا ئاساسلانغاندا ، 1990-يىلىدىن 2001-يىلغىچە چېگرا ئىچى –سىرتىدىكى «شەرقى تۈركىستان» تېرورلۇق كۈچلىرى جۇڭگو شىنجاڭ چېگرىسى ئىچىدە، 200دىن كۆپ تېرورلۇق ۋەقەسى پەيدا قىلىپ ، 162ئادەمنىڭ ئۆلىشى ، 440دىن كۆپ ئادەمنىڭ يارلىنىشىدەك ئېغىر ئاقىۋەت پەيدا قىلىپ ، نۇرغۇن جىنايى خاتىرىلەر قالدۇردى . «شەرقى تۈركىستان» نىڭ جىنايەت سادىر قىلىش نىشانى تۆۋەندىكىدەك :
بىرىنچى، خەنزۇلار بىلەن ھەمكارلاشقان ئۇيغۇر كادىر –ئاممىنى ئۆلتۈرىدۇ ، ئۇيغۇر ئاممىسىغا ھۆكۈمەت بىلەن ھەمكارلاشماسلىق توغرىسىدا تەھدىد سالىدۇ . مەسىلەن :
مىساللار قىقارتىلدى ، ئەسلى ئۇلانمىدىن كۆرىۋېلىڭ .
ئىككىنچى ، تېرورلۇق كەيپىيات پەيدا قىلىپ ، شىنجاڭدىكى خەنزۇ ئاممىسىنى قورقۇتۇپ شىنجاڭدىن كەتكۈزىۋېتىشكە ئۇرىنىدۇ . دائىم ئىشلىتىدىغان ۋاستىسى زەھەر سېلىش ، ئوت قويۇش ، پارتلىتىش ۋە توپىلاڭ چىقىرىشقا كۈشكۈرتىشتىن ئىبارەت . مەسىلەن :
مىساللار قىقارتىلدى ، ئەسلى ئۇلانمىدىن كۆرىۋېلىڭ .
ئۈچۈنچى ، جۇڭگونىڭ چەتئەللەردە تۇرۇشلۇق ئەلچىخانىسى ۋە خادىملىرىغا ھۇجۇم قىلىپ ، خەلقئارادىكى تەسىرنى كېڭەيتمەكچى بولىدۇ . مەسىلەن :
مىساللار قىقارتىلدى ، ئەسلى ئۇلانمىدىن كۆرىۋېلىڭ .

يىڭى جۇڭگو قۇرۇلغاندىن كېيىنكى شىنجاڭنى تىزگىنلەش پىكىرلىرى ۋە سەۋەنلىكلەر
يۇقۇردا ئېيتىلغاندەك ، «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى ئۆتكەنكى 10 نەچچە يىلدا نۇرغۇن جىنايى قىلمىشلارنى قالدۇردى . ئەگەر ھازىر يەنىلا «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرىنىڭ شىنجاڭغا بولغان تەسىرىنى ئېتىراپ قىلمىساق ، ساختا تىنىچلىق ياساپ كۆرسەتسەك ، بۇ ئۆزىنىمۇ ، ئۆزگىنىمۇ ئالدىغانلىق بولىدۇ . يەنىمۇ ئەستايىدىلراق كۈزەتسەك ، 80 – 90- يىللار «شەرقى تۈركىستان» كۈچلىرى ھەقىقى كۈچەيگەن 20 يىل ئىكەنلىگىنى بايقايمىز . بۇ خەلقئارانىڭ تەسىرىگە ۋە دۆلەتنىڭ سىياسىتىگە مۇناسىۋەتلىك . راستىنى ئېيىتقاندا جۇڭگو ھۆكۈمىتىنىڭ ئىلگىرى شىنجاڭنى تىزگىنلەشكە ئىشلەتكەن بىر قاتار سىياسەت فاڭجېنلىرى مېنىڭچە بولغاندا ئانچە مۇۋاپىقىيەتلىك بولمىدى ، بولۇپمۇ 80-يىللاردىن كېيىنكى سىياسەتلىرى . چۈنكى بۈگۈنكى «شەرقى تۈركىستان» بۆلگۈنچى كۈچلىرىنىڭ بارغانچە كۈچىيىپ كېتىشى بۇنىڭ ئەڭ ياخشى ئىسپاتى . ئوبيېكتىپ جەھەتتىن ئېيىتقاندا ، مۇشۇ فاڭجېن –سىياسەتلەر مىللەتلەر زىددىيىتىنى كۈچەيتىپ ، شىنجاڭ مۇستەقىللىغىنىڭ يامراپ كېتىشىگە ۋە تەرەققى قىلىشىغا قۇتراتقۇلۇق قىلغان .
ئېيتىشلارغا قارىغاندا گېنرال ۋاڭ جېننىڭ ئىسمى كېچىدە يىغلاش كېسىلى بار بالىلارنىڭ كېسىلىنى داۋالىيالايدىكەن ، بۇ ئۇنىڭ قانچىلىك ھەيۋىسى بارلىغىنى كۆرسىتىپ بېرەلەيدۇ . ۋاڭ جېن ھەقىقەتەن جاسارەتلىك ۋە پاراسەتلىك قەھرىمان ، ئۇ زوزۇڭتاڭنىڭ شىنجاڭنى تىزگىنلەشتىكى «يەر ئېچىپ چېگرانى قوغداش» سىياسىتىگە ۋارىسلىق قىلىپ ، شىنجاڭ قۇرۇلۇش بىڭتۇەنىنى قۇرۇپ چىقتى . بۇنداق ئادەتتىكى ۋاقىتلاردا دېھقان ، ئۇرۇش بولغاندا ئەسكەر بولىدىغان قۇرۇلما شىنجاڭنىڭ بىرلىگى ۋە تەرەققىياتىغا زور تۆھپە قوشتى ، بۇلارنى «چاقىرسا كېلىپ ، ئۇرۇش قىلسا غەلبە قىلىدىغان» ، مىليون كىشىلىك قوشۇنغا بىر تال لەڭ ( ئاشلىق ) سەرىپ قىلمايدىغان قۇرۇلما دىيىشكە بولىدۇ . ۋاڭ جېن شىنجاڭدىكى ۋاختىدا بۆلگۈنچى كۈچلەرگە پۇتۇن كۈچ بىلەن زەربە بېرىپ ، شىنجاڭنى 10 نەچچە يىل تىنىچ ساقلىدى . بىراق ۋاڭ جېن سەل قەبىھ ، ئېيتىشلارغا قارىغاندا ۋاڭ جېن ئىلگىرى بىر كەنىتنى قورشاشقا بۇيرۇق چۈشۈرۈپ ، ئازاتلىق ئارمىيىنى ئۆلتۈرگەن قارانىيەتنى تاپشۇرۇپ بېرىشكە قىستىغان ، تاپشۇرمىسا بىرگە بۇ كەنىتتىكى بەش ئەرنى ئۆلتۈرىدىغانلىغىنى ئېيىتقان . ئەگەر راستلا مۇشۇنداق ئىش بار بولسا سەل قانلىق قىرغىنچىلىق بوپتۇ . بىراق ئىنچىكە ئويلاپ باقىدىغان بولساق بۇمۇ يوللۇق ،چۈنكى بۆلگۈنچى كۈچلەر ھۆكۈمەتنىڭ مېھىر –شەپقەت ۋە كەڭچىلىك قىلىشىدىن ھەرگىز كۆز قارشىنى ئۆزگەرتمەيدۇ ، ئەكسىچە ھۆكۈمەت ئاجىزكەن دەپ ئويلاپ ، ھەدەپ كۈچىنى تەرەققى قىلدۇرىدۇ . ئۇلار زورۇيۇپ تاقابىل تۇرمىسا بولمايدىغان ۋاقىتتا ، بەلكىم مۇنتىزىم ئارمىيە بىلەن مۇنتىزىم ئارمىيىنىڭ قانلىق ئۇرۇشى بوپ قېلىشى مۇمكىن . شۇڭا دۈشمەنگە قىلغان رەھىمدىللىك ئۆزىگە قىلغان شەپقەتسىزلىك بولىدۇ . بىراق مەسىلە ، شۇ ۋاقىتتىكى دۆلەت كۈچى سەۋەبىدىن مەركەز شىنجاڭغا بەك كۆپ مۇلايىم ۋاستە ئىشلەتسە بولمايتتى ، ئىشلەتكەن زوراۋانلىقلارنىڭ قېپ قالغان ئىزىنى ۋاختىدا چىقىرۋەتمىگەن ، بەزى كىشىلەرنىڭ قەلبىدە قىساس ئۇرۇغى ساقلىنىپ قېلىپ، 80-يىللارغا كەلگەندە بىخ سۈرۈپ چىقتى . بىراق ئۇمۇمى جەھەتتىن ئېيىتقاندا جەمىيەت تىنىچ، مىللەتلەر ئىتتىپاق بولغان دەۋر ھەقىقەتەن ماۋ زېدۇڭ دەۋرى ئىدى ، بۇ شىنجاڭدا ياشىغان بارلىق خەلقنىڭ ئورتاق ھىسياتى . خۇ ياۋباڭ دەۋرىگە كەلگەندە ، بۇ ئەپەندىم سۇبيېكتىۋىزملىق چوڭ خاتالىق ئۆتكۈزدى يەنى «شىنجاڭ ئالتە سىياسىتى»ۋە «شىزاڭ ئالتە سىياسىتى» نى يولغا قويدى ، ئاساسلىق مەزمۇنى :
1. تۇلۇق ئاپتونومىيە بېرىش ؛
2. تەلىم-تەربىيىنى كۈچەيتىش ؛
3. شىزاڭنىڭ ئالاھىدىلىگىگە ماس كېلىدىغان جانلىق سىياسەت قوللۇنۇپ ، شىزاڭنىڭ ئىقتىسادىنى تەرەققى قىلدۇرۇش ؛
4. كۆپ مىقتاردا راسخوت بىلەن تەمىنلەپ ، دېھقان-چارۋىچىلىق ئىشلىرىنى ئىلگىرى سۈرۈپ ، شىزاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ جىددى ئىھتىياجىغا ئىشلىتىش ؛
5. شىزاڭنىڭ مەدەنىيەت مائارىپ پەن-تېخنىكا ئىشلىرىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش ؛
6. شىزاڭغا كىرگەن كادىرلارنى تۈركۈمگە ۋە ۋاقىتقا بۆلۈپ ئىچكىرىگە قايتۇرۇش ؛
«شىزاڭ ئالتە سىياسىتى» بولغاندىكىن ، «شىنجاڭ ئالتە سىياسىتى» مۇ بولدى . بۇنى ھەقىقى ئەمىلىلەشتۈرۈش ئۈچۈن ، جۇڭگو كومپارتىيىسى شىنجاڭ ئاپتونوم رايۇنلۇق پارتىكوم پۈتۈن رايۇن تەۋەسىدە رەھبىرى كادىرلارنى تەڭشەپ ، ئاز سانلىق مىللى كادىرلارنىڭ نىسبىتىنى ئۆستۈرۈشنى ، خەنزۇ كادىرلارنىڭ مۇددەتتىن بۇرۇن دەم ئېلىشقا چىقسىمۇ ياكى ئالمىشىپ ئىچكىرىگە قايتسىمۇ بولىدىغانلىقى توغرىسىدا قارار چىقاردى .
خۇ ئەپەندىم بەلكىم سىياسەت بىلەن شىنجاڭنىڭ مايىللىقى ئاشسا، ئىقتىسادى تەرەققى قىلسا ، ئاز سانلىق مىللەتلەر ئۆزلىگىدىن خەنزۇلارغا ئەگىشىدۇ ، ئۆزلىگىدىن ۋەتەننىڭ بىرلىگىنى قوغدايدۇ دەپ ئويلىغان . كىم بىلسۇن ئۇيغۇرلار جۇڭگونى ھەرگىزمۇ ئۆزىنىڭ دۆلىتى دەپ قارىمىدى ، بىر غەرىپنىڭ مۇخبىرى مۇنداق بىر ئىشنى سۆزلەپ بەردى : دۆلەت بايرىغىنى ساقلاشقا مەسئۇل باشلانغۇچ مەكتەپنىڭ بىر ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىسى ھەر كۈنى دۆلەت بايرىغىنى يېغىپ ئەكىرىشتە بايراققا بىرنى دەسسەيدىكەن ، زادى قانداق بىر ئۆچمەنلىك مۇشۇنداق ھەركەتلەرنى قىلغۇزىدۇ ؟! خۇياۋباڭنىڭ خاتالىقلىرى ئاساسلىق تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت :
1. شىنجاڭنى ئىدارە قىلىشتا ھەقىقى تايىنىشقا بولىدىغان كۈچنىڭ خەنزۇلار ئىكەنلىگىنى ، ئۇيغۇرلار ئەمەسلىگىنى بىلمىگەن . ئۇيغۇرلارنى ئىتتىپاقلىشىش ئوبىكتى قىلىشقا بولىدۇ ، ئاساسلىق كۈچ قىلىشقا بولمايدۇ . «شىنجاڭ ئالتە سىياسىتى» دىكى بىر نەچچە ماددا بىۋاستە خەنزۇلارنىڭ مەنپەتىگە زىيان يەتكۈزدى ، مەسىلەن %60سىياسەت ئىشقا ئورۇنلىشىش ، ھەربىيلىككە قاتنىشىش ۋە ئالى مەكتەپتە ئوقۇش قاتارلىقلاردا شىنجاڭلىقلار %60نى ئىگەللەيدۇ ، رەھبىرى كادىرلاردا بىرىنچى قول چوقۇم ئۇيغۇر بولىشى كېرەك . بۇ بىر نەچچە ماددا شىنجاڭدىكى خەنزۇلارنى ئىككىنچى دەرىجىلىك پۇقرا ئورنىغا چۈشۈرۈپ قويغان ، ئىجرا قىلىش جەريانىدا تەبئيلا ئاساسى قاتلامنىڭ قارشىلىقغا ئۇچرايدۇ . بۇ شىنجاڭدىكى ھەر مىللەت خەلقىنىڭ ئارىسىغا توقۇنۇشنىڭ پىلتىسىنى كۆمۈپ قويغان بىلەن باراۋەر بولۇپ ، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتنى كۈچەيتىۋەتكەن . ئويلىغاندەك بۇ خىل سىياسەت ئۇيغۇرلارنىڭ خەنزۇلارنى ياخشى كۆرىشىنى كۈچەيتەلمىگەن ، بولۇپمۇ 90-يىللاردىن كېيىن ، بازار ئىقتىسادىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ ، ھۆكۈمەت ئورگانلىرىنىڭ ئىخچاملىشىشى ، دۆلەت ئىگىلىگىدىكى كارخانىلارنىڭ قىيىنچىلىققا چۈشۈپ قېلىشى بۇ خىل %60لىك سىياسەت بارا-بارا بىر خىل يۈككە ئايلىنىپ قالغان . ئىش ئورنىدىن قالغانلارنىڭ كۆپۈنچىسى ئۇيغۇرلار ، چۈنكى خىزمەتچىلەرنىڭ ئىچىدە ئولارنىڭ نىسبىتى ئەسلىدىنلا يۇقۇرى ، ساپاسى نىسبەتەن تۆۋەن ئىدى . ھەتتا %60 ئالى مەكتەپكە ئۆتۈش سىياسىتىمۇ ئالى مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ئىشقا ئورۇنلىشىشىنىڭ بازارغا يۈزلىنىشىگە ئەگىشىپ بىر يۈككە ئايلىنىشقا باشلىدى ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ناھايىتى خەتەرلىك يۈك . ئۇلار بەلگىلىك بىلىم ئىگەللىگەن بولۇپ ، خىزمەت تاپالمىغاندىن كېيىن جەمىيەتتىن نارازى بولىدۇ ، ئاندىن كېيىنچۇ؟ تارىختا ھەر قانداق بىر ھەركەت ، ھەر قانداق بىر تەشكىلاتنىڭ غەلبە قىلىشى ئۈچۈن كۆپ ساندىكى بىلىملىك كىشىلەرنىڭ قاتنىشىشى كېرەك بولىدۇ ، بىر توپ ساۋاتسىزلارغا تايانغاندا ئىش ۋۇجۇتقا چىقمايدۇ . ھازىرقى شىنجاڭدىكى ھەر قايسى ئالى مەكتەپلەر ئوبيېكتىپ جەھەتتە مۇشۇنداق ئادەملەرنى ياساۋاتىدۇ .
2. قانۇن ئەمىلىيەتتە ئۇيغۇرلارغا ئىشلىمەيدۇ . شىنجاڭدىكى بەزى ج خ ئورۇنلىرىنىڭ ئېيتىشىغا ئاساسلانغاندا ، قانۇننى ھەقىقى كەسكىن بىجىرىدىغان بولسا ، يېرىمدىن كۆپرەك ئۇيغۇر ياشلىرى تۈرمىگە كىرىدىكەن . گەپ سەل چەكتىن ئاشۇرۋېتىلگەن ھەمدە مۇبالىغىلەشتۇرۋېتىلگەن بولسىمۇ ، لېكىن شىنجاڭ ئامانلىق ساقلاش ئىشلىرىنىڭ ئامالسىزلىغىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ . توردىكى بەزى ماقالىلاردا شىنجاڭدا يۈز بەرگەن بەزى قەبىھ دىلولار تەسۋىرلەنگەن ، مەسىلەن بىر كاۋاپچى ئۆلتۈرۈلگەن ، قاتىل ئاران ئىككى يىللىق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغان دىگەندەك ، بۇلارغا خەلقنىڭ غەزىۋى كەلمەي قالمايدۇ . ئەگەر بۇ خىل %60 سىياسەت پەقەتلا ئىقتىسادى مەنپەتكە زىيان يەتكۈزدى دىسەك ، ئۇنداقتا بۇ خىل ئامانلىق ساقلاش ھالىتىنىڭ ناچارلىشىشىدىن زىيان يەتكۈزىدىغىنى مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش ھوقۇقى بولىدۇ ، بۇلار بىلەن كارى بولمىسا ، ئۇنداقتا چوڭ كۆلەملىك ئىرقى قىرغىنچىلىق يۈز بېرىشى ۋە نۇپۇسنىڭ غەيرى ئېقىشىنى ( شىنجاڭدىكى خەنزۇلار ئىچكىرىگە ئاقىدۇ ) كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ . ئوخشاشلا ، ئۇيغۇرلار بۇ خىل يان بېسىشقا ھەشقاللا ئېيتامدۇ ؟
بىز بىر شىنجاڭ مۇستەقىللىقى ئۇنسۇرىنىڭ سۆزىنى ئاڭلاپ باقايلى :
« ئۇ ئايال ××× نىڭ گۆشىنى ئۆرۈپ-چۆرۈپ كۆرگەندىن كېيىن ئاخىرىدا ئالمىدى ، ياندا ئىككى ساقچى كۆرسىمۇ كۆرمەسكە سېلىپ تۇردى ، نەتىجىدە ××× پىچىغىنى چىقىرىپ ، باتۇرلۇق بىلەن ئۇ ئايالنى ئۆلتۈرۋەتتى ، بىر ساقچىنى ئۆلتۈرۋەتتى ، ئۆزى يەنە بىر ساقچى تەرىپىدىن ئۆلتۈرۈلدى .» (كەچۈرۈڭلار ، مەن بۇ چاپلانمىنىڭ ئەسلىنى تاپالمىدىم ، بۇ ئىسىمدە قالغىنى بويىچە يېزىلغىنى )
ئۇلارچە بولغاندا ، گۆشنى كۆرۈپ بولۇپ ئالمىسا ئۆلۈمگە مەھكۇم گۇناھ ، ساقچىلارنىڭ ئۇيغۇرلارنى قوغداش مەجبۇريىتى بار ، ئۇنداق بولمايدىكەن ، ئۇلارمۇ ئۆلۈمگە مەھكۇم . ئۇلار ئۆزىنىڭ قانۇنى مەجبۇريىتىنى ئازراقمۇ ئويلاپ قويمايدۇ ، بۇ خىل ئىدىيىنى ئۆزىمىزنىڭ سىياسىتى مۇشۇنداق كۆندۈرۈپ قويغان .
بۇ خىل سىياسەت خەنزۇلارغا قانداق تەسىر پەيدا قىلدى ؟ بىز يەنە بىر مىسال كۆرەيلى : « 1993-يىلى شىنجاڭنىڭ قەشقەر شەھرىدە قانلىق دىلودىن بىرسى يۈز بەرگەن ، ھازىر ئويلىسىمۇ ئادەمنىڭ تىنى شۈركىنىدۇ ، شىنجاڭدىكى خەنزۇلارنىڭ ھاياتى ھېچنىمىگە ئەرزىمەيدىكەن . قەشقەر شەھرىدە ئىش ئورنىدىن قالغان بىر خەنزۇ ئايال باغچا ئالدىغا بىر بىليارت تاختىسى قويۇپ تىجارەت قىلىپتۇ ، چۈشتە 14 ياشلىق كىچىك قىزى ۋە ئالى مەكتەپتىن يازلىق تەتىلگە كەلگەن چوڭ قىزى ئانىسىنىڭ ئورنىغا كېلىپ ، ئانىسى تاماق يىگىلى كېتىپتۇ ، شۇنىڭدىن كېيىن بۇ ئانا ئەمدىلا ئالى مەكتەپكە كىرگەن قىزىدىن مەڭگۈ ئايرىلىپتۇ . ئانىسى كەتكەندىن كېيىن ، بىر نەچچە ئۇيغۇر ياش كېلىپ بىليارت ئويناپتۇ ، ئويناۋېتىپ ئىچىدىن بىرسى سىڭلىسىغا ئەدەپسىزلىك قىلىپتۇ ، ئاچىسى ئوتتۇرىغا چىقىپ سىڭلىسىنى قوغداپتۇ ۋە بىر نەچچە ئېغىز ئاچچىق سۆز قىلا-قىلمايلا كۆكرىگىگە بىر پىچاق سانجىلىپتۇ ، ئاچىسى نەق مەيداندا ئۆلۈپتۇ ، بۇ ئادەم ئۆلتۈرگەن ئۇيغۇر سىڭلىسىنىڭ قايغۇلۇق ۋاقىراپ يىغلاشلىرىغا قاراپ مەغرۇرانە كېتىپ قاپتۇ ، ئەتراپنىڭ ھەممىسى ئۇيغۇر بولسىمۇ ، ئەمما بىرسىمۇ چىقىپ توسۇماپتۇ ياكى بىرەرسى دىلو مەلۇم قىلماپتۇ . ئانىسى قايتىپ كېلىپ بۇ تۇيۇقسىز ۋەقەنى كۆرگەندىن كېيىن ، دىلو مەلۇم قىلىپ ساقچى باشلاپ كەپتۇ ، ساقچىلار ئولىشىۋالغان كىشىلەردىن سۈرۈشتۈرسە ،ھېچكىم ھەتتا بىللە بىليارت ئوينىغانلارمۇ قاتىلنى كۆرمىگەنلىكىنى ئېيتىپتۇ ! ئىككىنچى كۈنى ئاندىن ساقچىلار قاتىلنى ئۆيىدە كارۋاتتا ھاراق ئىچىپ ئولتۇرغان يېرىدىن تۇتۇپتۇ ، قاتىل بولسا تۈنۈگۈن ھاراق ئىچكەنلىگىنى ، نىمىش قىلغانلىغىنى بىلمەيدىغانلىغىنى دەپتۇ . كېيىن سوت مەھكىمىسى قاتىل ھاراقتىن كېيىن ئېسىنى بىلمەي ئادەم زەخمىلەندۈرگەن دەپ قاراپ قاتىلغا ئىككى يىللىق قاماق جازاسى ھۆكۈم قىلىپتۇ . جەمىيەتتە بىردىن غوۋغا كۆتۈرلۈپ ، ئۆلگۈچىنىڭ ئائىلىسىدىكىلەر جەسەتنى كۆتۈرۈپ نامايىش قىلىمىز دەپ توۋلاپتۇ ، ھۆكۈمەتنىڭ ئالاقىدار ئورۇنلىرى بەس-بەس بىلەن كېلىپ ئۆلگۈچىنىڭ ئائىلىسىگە خىزمەت ئىشلەپ، نەپىقە بېرىدىغان ،خىزمەت بېرىدىغان شەرتلەر بىلەن قاتتىق يۇمشاق ۋاستىلەرنى قوللۇنۇپتۇ ، قاتتىق ۋاستە بولسا ھەقىقى ئەھۋالنى باستۇرۇپ قويغان » ( «قوي يۈتكەندىن كېيىن قوتاننىڭ تۆشۈكىنى ئەتسىمۇ كېچىككەنلىك بولمايدۇ» دىن ،ئاپتۇرى ئامالسىز )
3. مىللى مەدىنىيەتنىڭ گۈللىنىشى ، بولۇپمۇ تىلىنىڭ گۈللىنىشى . تىل بولسا بىر مىللەتنىڭ روھى ، بىر مىللەتنى ھەقىقى تىزگىنلەش ئۈچۈن ، ئەڭ ياخشى ئۇسۇل ئاستا-ئاستا ئۇلارنىڭ تىلىنى يوقىتىش . خۇياۋباڭنىڭ ئەڭ چوڭ خاتالىغى ئۇيغۇرلارنىڭ تىلىنىڭ ئەركىن تەرەققى قىلىشىغا يول قويدى ، بىز خۇياۋباڭنىڭ قانداق ئاخمىقانە ئىشلارنى قىلغانلىغىنى كۆرۈپ باقايلى :
1980-يىلى پارتىيە 10-نۆۋەتلىك 3-ئۇمۇمى يېغىنىدا ئاز سانلىق مىللەتلەر رايۇنىدىكى مەسچىتلەرنى قايتىدىن ئېچىۋېتىشنى ، ئىسلام دىندىكى «قۇرئان كەرىم» نى قايتىدىن نەشىر قىلىشنى قارار قىلغاندىن كېيىن ، شىنجاڭ ، نىڭشيا ، چىڭخەي قاتارلىق ئۆلكىلەردە ئىلگىرى تاقېۋىتىلگەن مەسچىت خانىقالار قايتىدىن ئېچىلدى ، بۇزۇۋېتىلگەن بۇتخانا ۋە دىنى خارابىلەر قايتىدىن ياسالدى . يېزا-بازارلاردىكى دىنى مەكتەپلەر يامغۇردىن كېيىنكى بامبۇك نوتىسىدەك ھەممە يېزا-بازارنى قاپلىدى ، ئونمىڭلىغان ئوقۇش يېشىدىكى بالىلار دىنى مەكتەپكە كىرىپ ئايەت ئوقۇشنى ۋە كونا يېزىقنى ئۈگەندى . نۇرغۇنلىغان ئۇيغۇرلار ۋە خۇيزۇلارنىڭ ئاتا-ئانىلىرى شۇھامان بالىلىرىنى خەنزۇ تىلىدىكى مەكتەپلەرگە ۋە ھۆكۈمەت تەسىس قىلغان ئاز سانلىق مىللەت تىلىدىكى مەكتەپلەرگە ئەۋەتمەي ، خانىقالاردا ئىسلام ئايەتلىرىنى يادىلاتقۇزدى . بىر مەھەل دىنى مەكتەپلەردە ئادەم توشۇپ كېتىپ ، ھۆكۈمەت مەكتەپلىرىدە ئوقۇغۇچى قالمىدى . مۇشۇ نوقتىدىن كۆرىۋېلىشقا بولىدىكى ، شۇ ۋاقىتتىكى مەركەز دىننى ئۇلۇق سوتسىيالىستىك مەنىۋى مەدىنىيەت ئالدىدا بىر پەشۋاغىمۇ يارىمايدۇ دەپ قالغان ، نەتىجىدە دەل بۇنىڭ ئەكسىچە ، 30يىللىق ئاتېئىزم تەشۋىقاتى ۋە ئىدېئولوگىيەسىنى سىڭدۈرگەندىن كېيىنمۇ ، دىننىڭ ئاز سانلىق مىللەتلەرگە بۇنچە زور چاقىرىق كۈچى بولغان . تېخىمۇ ھاماقەتلىك بولغىنى ، 1982-يىلى9-ئاينىڭ 13-كۈنى ئاپتونوم رايۇن قانۇن تىكلەش شەكلىدە ، ئۇيغۇر مىللىتى ۋە قازاق مىللىتىنىڭ كونا يېزىغىنى ئۇمۇمى يۈزلۈك ئەسلىگە كەلتۈرگەنلىكىنى جاكارلىدى ، ھەمدە كونا يېزىقنى خەنزۇ تىلى بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويۇپ ، شىنجاڭ ئاپتونۇم رايۇنىنىڭ ھۆكۈمەت تىل-يېزىغىغا ئايلاندۇردى ، شۇنىڭدىن كېيىن ماۋزىدۇڭ دەۋرىدىن باشلانغان يېزىق ئىسلاھاتى ـــ شىنجاڭنى ئاسىمىلاتسىيە قىلىشنىڭ ئەڭ مۇھىم ھالقىسى ئۈزۈلۈپ قالدى .
ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىق ئىسلاھاتى 1971-يىلى باشلانغان . بىر مەزگىللىك سىناقتىن كېيىن ، مەزكەز ۋە ئاپتونوم رايۇن مەجبۇرى تۈزۈم بىكىتىپ ، ئۇيغۇر كونا يېزىغىنى ئىشلىتىشنى بىكار قىلدى ، پۈتۈن ئاپتونوم رايۇن تەۋەسىدە لاتىن يېزىغى ئاساسىدا ئۆزگەرتىلگەن يېڭى يېزىق ئىشلىتىلدى ، باشلانغۇچتىن باشلاپ تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ دەرىسلىكلىرى پۈتۈنلەي يېڭى يېزىق بويىچە نەشىر قىلىندى . بۇ خىل مەجبۇرى خاراكتىرلىك يېزىق ئىسلاھاتى ، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ مەدەنىيەت ۋە دىنى ئەنئەنىسىنى ۋارىسى يوق ھالەتكە چۈشۈرۈپ قوياتتى ، چۈنكى ھۆكۈمەت مەكتەپلىرىدە تەربىيلىنىپ چىققان ياش بىر ئەۋلات ئۇيغۇر كونا يېزىغىنى تۇنۇمايدۇ ، كونا يېزىقتا يېزىلغان تارىخى ئەسەرلەرنى ئوقۇيالمايدۇ ، كونا يېزىققا پىششىق بولغان ئالدىنقى بىر ئەۋلات بولسا ئاساسەن يېڭى يېزىقنى ياخشى تۇنۇمايدۇ . بۇنىڭ بىلەن مەدەنىيەت قاتلىمىدىكى ئۈزۈلۈش بارغانسىرى ئېغىرلىشىدۇ ، خەنزۇلىشىش بارغانچە ئۇمۇملىشىدۇ . ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ كونا يېزىغى مۇشۇ مىللەتنىڭ مەدەنىيەت ۋە دىنى ئەنئەنىسىنى يەتكۈزىدىغان ئاساسلىق قورال ، ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ باشقا ئىسلام دىنىغا ئىتىقات قىلىدىغان ئاز سانلىق مىللەتلەر بىلەن پەرىقلىنىدىغان ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرى . ئەگەر بۇ سىياسەت داۋاملىق يولغا قويۇلغان بولسا ، بەلكىم بۈگۈنكى شىنجاڭنى باشقۇرۇش تېخىمۇ ئوڭاي بولاتتى . ئىشقىلىپ ئۇ ۋاقىتتىكى جۇڭگو يېپىق ھالەتتە تەرەققى قىلىۋاتقان ، خەلىقئارانىڭ بېسىمىنى ئويلاشمىسىمۇ بولاتتى ، بىراق ھازىر بىز خەلقئارانىڭ بېسىمى ئالدىدا ئامالسىز يول قويمىساق بولمايدۇ ، بۇ خىل يېزىق ئىسلاھاتىنى ئەمدى قايتا ئىشقا ئاشۇرغىلى بولمايدۇ .
خۇياۋباڭ قاتارلىقلار ئاددى كاللىسى بىلەن ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ كونا يېزىغىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ بەرسەك ئۇلارغا ياخشى كۆرىنىمىز دەپ ئويلاپ ، خەق ئۈچۈن ئىشەك گۆشى يىگەن ھەمدە كېيىنكى ئىز باسارلارغا زىيان سالغان ، شىنجاڭ ۋە شىزاڭدىكى كادىرلار خۇياۋباڭنى «(خۇلۇەنباڭ)胡乱邦» دەپ ئاتىشى ئەجەپلىنەرلىك ئەمەسكەن ( «ئۇچۇقچىلىققا دەپنە قىلىش» دىن ، ۋاڭ لىشوڭ ) . بىز يەنە ئۇيغۇرلارنىڭ بۇ خىل سىياسەتكە مىننەتدار بولغان بولمىغانلىغىنى كۆرۈپ باقايلى :
«كومپارتىيىنىڭ شىنجاڭدا يولغا قويغان ئۇيغۇرلارنىڭ ئالى مەكتەپ مائارىپىدىكى ‹ئېتىبار تۈزۈمى›، ئەمىلىيەتتە ئۇيغۇرلارنىڭ ياشاش ۋە تەربىيىلىنىش ھوقۇقىنى شەكلى ئۆزگەرگەن تارتىۋېلىش بولدى ، ئويلاپ بېقىڭ ، ئۇيغۇرلار باشلانغۇچتىن تۇلۇق ئوتتۇراغىچە ئۇيغۇرچە مائارىپتا تەربىيلىنىدۇ ، ئالى مەكتەپكە ئۆتكەندىن كېيىن بىر يىل تەييارلىق خەنزۇ تىلى ئۆگىنىدۇ ، ئاندىن 4 يىل كەسپى دەرسلەرنى خەنزۇ تىلىدا ئوقۇيدۇ ، بۇنىڭدا نىمە ئۈگەنگىلى بولىدۇ .»
كىچىگىدىن باشلاپ ئۇيغۇرچە مائارىپتا تەربىيلىنىپ ، خەنزۇچە سۆزلىيەلمەي ، بىلىم سەۋىيىسى ئۆسمەي ، ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن خىزمەت تاپالماسلىق ئەسلىدە جۇڭگو كومپارتىيىسىنىڭ خاتالىغى ئىكەن .
4.ھەر دەرىجىلىك رەھبىرى كادىرلارنىڭ بىرىنچى قول باشلىغى چوقۇم ئۇيغۇر بولۇش تەلەپ قىلىنىپ ، ئوبيېكتىپ جەھەتتىن شەرقى تۈركىستان كۈچلىرىنىڭ نوخلىسىنى ئۆستۈرۈپ قويدى . تارىخلاردا شىنجاڭدىكى يۇقۇرى دەرىجىلىك ئۇيغۇر ئەمەلدارلار شەرقى تۈركىستان ھەركىتىگە قاتناشقان ، ياكى يۇشۇرۇن ۋە ئاشكارە قوللىغان . كۆپ ۋاقىتلاردا «ئوق ئېتىش بۇيرۇغى ئۇيغۇر بىرىنچى قول باشلىقنىڭ ماقۇللىغىغا ساقلاپ ، نۇرغۇن جەڭچىلەر ناھەق قۇربان بولاتتى» .( تەپسىلاتىنى شىنجاڭدىكى ئەسكەرلەرنىڭ ئەسلىمىسىدىن كۆرۈڭ ) ئاساسى قاتلامدا ، ئۇيغۇر باشلىقلار بىلىپ بىلمەي ئۇيغۇرلارغا يان بېسىپ ، خەنزۇلارنىڭ ياشاش مۇھىتى بارغانچە يامانلاشتى . خەنزۇلارنى نىسبەتەن سەۋىرچان ۋە جاپاغا چىداملىق دىيىشكە بولىدۇ ، پۇت قويغىدەك يەر بولسىلا قارشىلاشماي ياشاۋېرىدۇ ، ئەگەر ئۇنداق بولمىغان بولسا چوڭ كۆلەملىك قانلىق قىرغىنچىلىق جەنۇبى شىنجاڭدا يۈز بېرەتتى .
دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى ھازىر چەتئەللەردە شىنجاڭ مەسىلىسى توغرۇلۇق گەپ-سۆز بولغاندا ، ھەدەپ خۇياۋباڭنى ماختاپ ۋاڭ جېننى چۈشۈرىدىغانلار كوپ ، ئىككەيلەننىڭ سىياسىتى ئوبىكتىپ جەھەتتىن پۇتۇنلەي ئوخشىمىغان ئىككى خىل نەتىجە پەيدا قىلدى ، ئەجىبا بۇ بىرەر نەرسىنى چۈشەندۈرۈپ بەرمەمدۇ ؟ يېزىپ مۇشۇ يەرگە كەلگەندە شۇنى مۇراجىئەت قىلغۇم كەلدى : مەملىكىتىمىزنىڭ مىللەتلەر تەتقىقاتى ھەقىقى بىر مۇستەقىل كۆز قاراشقا ئىگە بولسا ، مەركەزنىڭ سىياسىتىگە قاراپ بايانات پىكىرلىرىگە ئەگىشىپ كەتمىسە ، ئىشقىلىپ ھۆكۈمەت تەتقىقات نەتىجىسىگە قاراپ سىياسەت بېكىتسە ، ھەرگىزمۇ تەتقىقاتچىلار ھۆكۈمەتنىڭ سىياسىتىگە ئاساسەن تەتقىقات نەتىجىسى ئېلان قىلمىسا !
5.نوپۇس كۆچۈرۈش ، شىنجاڭنى تىزگىنلەشنىڭ بىردىن بىر ئۇسۇلى ئەمىلى مەسىلىگە دۈچ كەلدى . مەلۇم جاينى تىزگىنلەش ئۈچۈن ئىككى ئامىل بولۇشى كېرەك ، بىرىنچىسى ئادەم ، بۇ باشقۇرۇش قاتلىمى ۋە باشقۇرغۇچىلار تايىنىدىغان خەلق ئاممىسى قاتلىمىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ ، يەنى كۈچ مەنبەسى . ئىككىنچىسى ماددى ئاساس ، يەنى ئادەم ياشاش شارائىتلىرى .
بىرىنچى نوقتىغا نىسبەتەن ، ئىككى خىل ئۇسۇل بار ، بىرىنچىسى يەرلىك ئاز سانلىق مىللەتلەر بىلەن ئىتتىپاقلىشىپ ، ئۇلارنى يۆلەش ۋە پارچىلاش ئارقىلىق ئۆزىدىن ئايرىلالمايدىغان قىلىپ قويۇش . مەسىلەن چىئەنلوڭ پادىشا ئېيتقاندەك «بىر بۇتخانا سېلىش يۈزمىڭ ئەسكەر باققاندىن ئۈستۈن تۇرىدۇ». لېكىن يات مىللەتلەرنىڭ كۆڭلى باشقا ، دۆلەت قۇدرەت تاپقاندا يەرلىك مىللەتلەرنى بېقىپ كېتەلەيدۇ ، ئۇلار بۇ دۆلەتنىڭ تەۋەلىگىدە تۇرغانلىغىدىن خوش بولىدۇ . بىراق دۆلەت ئاجىزلاشسا مۇستەقىل بولۇپ تېخىمۇ كۆپ مەنپەئەتلەرگە ئېرىشىشنى ئويلايدۇ . شۇڭا بۇنداق ئۆزىگە قارىتىشنى مەقسەت قىلغان بۇتخانا سېلىش ،بېقىش مەسىلىنى ھەل قىلالمايدۇ ، چۈنكى ئەمىلىيەتتە يەرلىك مىللەتلەرنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلغىلى بولمايدۇ . ئىككىنچىسى كۆپ مىقتاردا نۇپۇس يۆتكەش ئارقىلىق ، خەنزۇلارنى ئاساسلىق مىللەتكە ئايلاندۇرۇش ھەمدە يەرلىك مىللەتلەرنى ئاستا –ئاستا ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش . بۇ ئەمىلىيەتتە جاڭ زولىننىڭ شەرقى شىمالنى كونترول قىلىشتىكى ئاساسلىق چارىسى ،يەنى كۈندە نەچچە نۆۋەت پويىز شەندوڭ قاتارلىق جايلاردىن شەرقى شىمالغا ئادەم ئەكەلگەن ، بۇ بەلكىم شەرقى شىمالنىڭ يېقىنقى زاماندا بۆلۈنۈپ چىقىپ كېتەلمىگەنلىكىنىڭ ئاساسلىق سەۋەپلىرىدىن بىرسى بولسا كېرەك . دۆلەت قۇرۇلغاندىن كېيىن ئىشلەپ چىقىرىش قۇرۇلۇش بىڭتۈەنىنى قۇرۇشتا ئاساسلىق مۇشۇ ئىدىيىنى مەقسەت قىلغان ، بىز شىنجاڭ قۇرۇلۇش بىڭتۈەنىنىڭ تارقىلىش ئەھۋالىنى كۆرۈپ باقايلى : بىڭتۈەننىڭ قارمىغىدا 13يېزا ئىگىلىك دىۋىزىيەسى ، 1 قۇرۇلۇش دىۋىزىيەسى بولۇپ ، جەمئى 174 دېھقان-چارۋىچىلىق مەيدانى ۋە كۆپلىگەن سودا سانائەت ، قاتناش ۋە قۇرۇلۇش كارخانىلىرى بار . 2000-يىلى يىل ئاخىرغىچە ئومۇمى نۇپۇسى 2مىليون 427مىڭ 900 بولۇپ ، ئىش ئورنىدىكى خىزمەتچىلەر 703مىڭ 700 نەپەر . بىڭتۈەنگە قاراشلىق ئورۇنلار پۈتۈن شىنجاڭنىڭ 13 ۋىلايەت ، ئوبلاست ، شەھەرلىرىگە تارقالغان بولۇپ ، ھەر بىر ۋىلايەتكە بىر قۇزۇق قېقىپ قويغانغا ئوخشاش شىنجاڭنىڭ سىياسى ھوقۇقىنى تۇتۇپ تۇرغۇچى ئاساسى نوقتا .
بىراق نوپۇس كۆچۈرۈش سىياسىتى شىنجاڭدا ئەمىلى مەسىلىگە دۈچ كەلدى ، بىرىنچى مەسىلە ماددى ئاساس ، بۇنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىمى سۇ . سۇ بولمىسا ئادەم ھايات كەچۈرەلمەيدۇ . شىنجاڭنىڭ ھۆل –يېغىنى ئاساسلىق ئاتلانتىك ئوكياننىڭ غەربى ھاۋا ئېقىمىدىن كېلىدۇ ، ئۇندىن قالسا شىمالى مۇز ئوكياندىن كېلىدۇ ، تىنىچ ئوكيان ۋە ھىندى ئوكياننىڭ پەسىللىك شامىلىنىڭ شىنجاڭغا كىرىشى بەكمۇ تەس . پۈتۈن شىنجاڭنىڭ ئوتتۇرىچە يىللىق ھۆل –يېغىن مىقتارى ئاران 145مىللىمىتىر بولۇپ ، جۇڭگونىڭ يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل –يېغىن مىقتارى( 630مىللىمىتىر) نىڭ %23گە توغرا كېلىدۇ ، پۈتۈن يەر شارىنىڭ ئوخشاش كەڭلىكتىكى رايۇنلار ئىچىدە شىنجاڭنىڭ ئەڭ ئاز . ھۆل –يېغىن تارقىلىش قانۇنىيىتى شىمالى شىنجاڭنىڭ جەنۇبى شىنجاڭغا قارىغاندا كۆپ ، غەربى قىسىمنىڭ شەرقى قىسىمغا قارىغاندا كۆپ ، تاغلىق رايۇنلارنىڭ تۈزلەڭلىككە قارىغاندا كۆپ ، ئويمانلىقنىڭ قىرغاقلىرىدا ئوتتۇرىسىغا قارىغاندا كۆپ ، شامالغا قارشى يانتۇلۇقتا شامالغا تەتۈر يانتۇلۇققا قارىغاندا كۆپ ، بۇلار شىنجاڭنىڭ قۇرغاق ھاۋا كېلىماتىنى بەلگىلىگەن . شىنجاڭدەك بۇ چوڭ يەر قارىماققا چوڭ كۆرىنگىنى بىلەن قۇملۇق ۋە چۆللۈكلەر بولۇپ ، شىنجاڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئېلان قىلغان سانلىق مەلۇماتىغا ئاساسلانغاندا ، شىنجاڭدىكى %95 نۇپۇس شىنجاڭ زىمىنىنىڭ %3.5 نى ئىگىلەيدىغان بوستانلىقلارغا توپلاشقان ، بوستانلىقلاردىكى نۇپۇسنىڭ زىچلىغى 200 ئادەمگە يەتكەن ، بەزى رايۇنلاردا 500 ئادەمگىمۇ يېتىپ ، ئىچكىرى ئۆلكىلەردىكى نۇپۇس زىچلىغىغا يېقىنلاشقان ، ئەگەر يېڭى سۇ مەنبەسى تېپىلمىسا داۋاملىق نۇپۇس يۆتكەشنىڭ بوشلۇقى چوڭ ئەمەس .
2-مەسىلە نۇپۇسنىڭ قايتىپ كېتىش مەسىلىسى ، نۇپۇسنىڭ قايتىپ كېتىشى جەمىيەتنىڭ ئىقتىسادى تەرەققىيات سەۋىيىسى ۋە جەمىيەت ئامانلىغى قاتارلىقلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك . دوكىلاتلارغا قارىغاندا شىنجاڭ ئىلگىركى 20 يىلدا 200مىڭدىن كۆپرەك يۇقۇرى دەرىجىلىك تېخنىك خادىمدىن ئايرىلىپ قالغان . بۇ ئەلۋەتتە دېڭىز بويىدىكى رايۇنلارنىڭ ئىقتىسادى تەرەققىياتىنىڭ تارتىش كۈچى ، بىراق ئۇنىڭ ئېپكەلگەن مەسىلىلىرىگە سەل قاراشقا بولمايدۇ . غەربى رايۇنلاردا ئىختىساس ئىگىلىرى نىسبەتەن كامچىل ، كېتىپ قالغان بۇ ئىختىساس ئىگىلىرى ئەسلىدە ھۆكۈمران قاتلامنىڭ تايىنىش ئوبىكتى ئىدى ، بۇ خىل ئىختىساس ئىگىلىرىنىڭ ئېقىپ كېتىشى ھۆكۈمران قاتلامنىڭ كۈچىنى بىۋاستە ئاجىزلاشتۇرۋېتىدۇ . ئەمىلىيەتتە ئىختىساس ئىگىلىرىنىڭ ئېقىپ كېتىشى توسۇۋالغىلى بولمايدىغان ھالدا ئىقتىسادى تەرەققىياتنى ئاستىلىۋېتىدۇ ، ئېقىپ كەتكەن ئىختىساس ئىگىلىرىنىڭ تەسىرىدە ، يەنە بىر قەدەمدىكى ئىختىساس ئىگىلىرىنىڭ ئېقىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ ، بۇ بىر يامان خاراكتىرلىك دەۋرلىك بولۇپ ، سىرىتقى كۈچ بىلەن تىزگىنلىمىگەندە ، مەسىلەن غەرىپنى چوڭ ئېچىش دىگەندەك ، توختاتقىلى بولمايدۇ .
ھازىر ئىچكىرىگە قايتىپ كەتكەن ئىختىساس ئىگىلىرى ئاساسلىق زىيالىلار ۋە تېخنىك خادىملار ، بۇ ئانچە قورقۇنۇچلۇق ئەمەس ، ئەڭ قورقۇنۇچلىغى ئادەتتىكى خەنزۇ ئاھالىلىرىنىڭ كەڭ كۆلەمدە ئىچكىرىگە قايتىپ كېتىشى ، مەسىلەن كوسوۋۇدىكى سېرب ئاھالىلىرىنىڭ كەڭ كۆلەمدە يۇگۇسلاۋىيەنىڭ ئىچكىرىسىگە كۆچكەنگە ئوخشاش ، ئۇ ۋاقىتتا جۇڭگو ئۈچۈن قاباھەتلىك چۈش بولۇپ ، سابىق سوۋېت ئىتتىپاقى ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئايرىلىپ قالغانغا ئوخشاش جۇڭگو ئۈچۈن ئالدىنىقى بىشارەت . ئەلۋەتتە جۇڭگونىڭ ئالاھىدە دۆلەت ئەھۋالى ( مەسىلەن نۇپۇس تۈزۈمى ، ۋاقىتلىق تۇرۇش كېنىشكىسى تۈزۈمى قاتارلىق ) سەۋەپلىك بۇ خىل كۆچۈش ۋاقتىنچە يۈز بەرمەيدۇ ، لېكىن شەرقى تۈركىستان تېرورچىلىرىنىڭ ئۆزلىكسىز ھۇجۇم قىلىشى بىلەن ، شىنجاڭنىڭ ئىقتىسادى سەۋىيىسى كەينىگە سۆرۈلۈپ يۇقۇرى كۆتۈرۈلمىسە ، ئۇنداقتا بۇ خىل نۇپۇسنىڭ ئۆزلىكىدىن يۈنۈلۈشلىك ھالدا كۆچىشىدىن ساقلانغىلى بولمايدۇ .
مەسىلىنى ھەل قىلىش چارىلىرى
ئالدى بىلەن يەنىلا سۇنى ھەل قىلىش ، بۇنىڭ ئۈچۈن «كىرىمنى ئاشۇرۇپ ، چىقىمنى تىجەش» كېرەك ، يەنى سۇ مەنبەسىنى ئېچىپ ، ئېقىمنى كونتۇرۇل قىلىش كېرەك . سۇ مەنبەسىنى ئېچىش ئالدى بىلەن ھۆل يېغىننى كۆرسىتىدۇ ، كىشىنى خوش قىلىدىغىنى شىنجاڭنىڭ ھۆل –يېغىن مىقتارى بارغانچە ئېشىۋاتىدۇ . جۇڭشىن تورىنىڭ 2002-يىلى 11-ئاينىڭ 10-كۈنىىدىكى تېلگىراممىسىغا ئاساسلانغاندا ، پۈتۈن يەر شارىدا قۇملىشىش كۈنسېرى ئېغىرلىشىۋاتقان ئەھۋال ئاستىدا ، ئەزەلدىن قۇرغاق ، يامغۇرى ئاز دەپ كەلگەن شىنجاڭ بارغانچە «نەملىشىش» كە باشلىغان . 40 نەچچە يىلدىن بۇيان ، بولۇپمۇ يېقىنقى 10 يىلدىن بۇيان شىنجاڭنىڭ ھاۋا تېمپېراتۇرىسى بارغانسىرى يۇقۇرى كۆتۈرۈلگەن . شەرقى يېرىم شاردىكى ئوخشاش كەڭلىكتىكى رايۇنلارنىڭ ھاۋا كېلىماتىدا ئۇمۇمى يۈزلۈك ھاۋا تېمپېراتۇرىسى يۇقۇرى كۆتۈرلۈپ ، ھۆل –يېغىن مىقتارى ئازايغان ، پەقەت شىنجاڭ رايۇنىلا بۇنىڭ سىرتىدا ئىكەن . تەڭرى تاغنى پاسىل قىلغان ھالدا ، شىمالى شىنجاڭ ، تەڭرى تاغ رايۇنى ۋە جەنۇبى شىنجاڭ رايۇنلىرىنىڭ يېقىنقى 10 يىلدىن بۇيانقى ئوتتۇرىچە ھۆل –يېغىن مىقتارى ئايرىم –ئايرىم ھالدا 1961-يىلىدىن 1990-يىلدىكىگە قارىغاندا ئوتتۇرا ھىساپ بىلەن %6.9، %3.6ۋە %21.2 ئاشقان . گەرچە بىز شىنجاڭنىڭ قۇرغاقچىلىغىنىڭ قىسقا ۋاقىت ئىچىدە ئۆزگىرىشىگە ئىشەنچ قىلالمىساقمۇ ، بىراق قىممەتلىك ھۆل –يېغىن كۆپەيسە ، شىنجاڭنى ئېچىشنىڭ ياخشى پۇرسىتى كېلىدۇ . پۇرسەتنى چىڭ تۇتۇپ شىنجاڭنىڭ ئاجىز ئېكىلوگىيىلىك مۇھىتىنى ئۆزگەرتكىلى ، بولۇپمۇ تارىم دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدىكى توغراق ۋە يۇلغۇنلارنى قۇتۇلدۇرۋالغىلى بولىدۇ .
ئۇندىن قالسا يەر ئاستى سۈيىنى كۆرسىتىدۇ . شىنجاڭنىڭ يەر ئاستى سۇ زاپىسى 630مىليارد كۇپ مېتىرغا يېتىدۇ ، ھەر يىلى 20 مىليارد كۇپ مېتىر سۇ قېزىشقا بولىدۇ ، يەر ئاستى سۈيىنىڭ ئېچىلىپ بولۇنغىنى ھەر يىلى 3مىليارد 400مىليون كۇپ مېتىرغا يەتمەيدۇ ، ئۇندىن باشقا رايۇنلار ئارا تەكشى ئەمەس ، نۆۋەتتە ئۈرۈمچى ، سانجى ، تۇرپان ، قۇمۇل قاتارلىق سانائىتى بىر ئاز تەرەققى قىلغان شىمالى شىنجاڭ ۋە شەرقى شىنجاڭ رايۇنلىرىدا سۇنى ئېچىش كۆپرەك ، جەنۇبى شىنجاڭ رايۇنلىرىدا بەكمۇ ئاز بولماقتا . ئەمىلىيەتتە بۇ شىنجاڭدىكى ئوخشىمىغان رايۇنلارنىڭ ئىقتىسادى تەرەققىيات سەۋىيىسى ۋە نۇپۇس زىچلىغى دەرىجىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ . شىنجاڭ رايۇنىدا يەر ئۈستى ھۆل –يېغىن مىقتارىنىڭ چەكلىكلىگى تۈپەيلىدىن ، يەر ئاستى سۈيىنى ئەڭ ئىشەنچىلىك سۇ مەنبەسى قىلىشقا بولىدۇ . گېئولوگىيىلىك چارلاش سەۋىيىسى ۋە كۈچىنىڭ ئۆسىشىگە ئەگىشىپ ، توختىماي يېڭىدىن يەر ئاستى سۇ ئامبارلىرى بايقىلىۋاتىدۇ . يېڭى سۇ مەنبەلىرىنىڭ بايقىلىشى ، شۈبھىسىز يەرلىكنىڭ ئىقتىسادىغا تەرەققىيات ئېلىپ كېلىدۇ . تىپىك مىسالدىن بىرى شۇكى ، جۇڭگو كۆمۈر گېئولوگىيە ئورۇنلىرى يېقىندا جۇڭگونىڭ «قۇرغاق قۇتۇبى» دەپ ئاتالغان شىنجاڭ تۇرپان ئويمانلىغىنىڭ شەرقى شىمالىدا چوڭ كۆلەمدىكى يەر ئاستى سۇ ئامبىرى بارلىغىنى بايقىغان ، سۇ سۈپىتى ئىستىمال قىلىشقا بولىدىغان ئۆلچەمگە يەتكەن . بۇ يەر ئاستى سۈيىنىڭ بايقىلىشى ، شۇ يەرنىڭ كۆمۈرىنى ئېچىشنىڭ ئاچقۇچى بولۇپ قالدى ، چۈنكى زاپىسى 1مىليارت 400مىليون توننا بولغان بۇ كۆمۈرلۈك 60-70-يىللاردا بايقالغان بولسىمۇ ، سۇ كەمچىل بولغانلىقتىن ، بۇ كۆمۈرلۈكنى قېزىش تېخىچە كۈنتەرتىپكە قويۇلمىغان . بۈگۈنكى كۈندە ئىلىكتىر ئورۇنلىرى بۇ يەرگە شىنجاڭنىڭ جەنۇپ شىمال تورىنى تۇتاشتۇرىدىغان تۈگۈن قۇرۇپ ، بۇ رايۇننى شىنجاڭ «غەرىپنىڭ توكىنى شەرىققە يەتكۈزۈش» بىرىنچى پونكىتىغا ئايلاندۇرۇشنىڭ پىلانىنى تۈزۈپ بولدى . ئۇندىن باشقا ، 2001-يىلى شىنجاڭنىڭ تارىم ئويمانلىغىدا يەنە بىر غايەت زور يەر ئاستى سۇ ئامبىرى بايقالدى ، ئويلاپ باقساق ھازىرقى تارىم ئويمانلىغىنىڭ نېفىتى ۋە «غەرىپنىڭ گازىنى شەرىققە يەتكۈزۈش» ، قازاقىستان نېفىتلىكى تۈرلىرىدە بۇ سۇ ئامبىرىنىڭ بايقىلىشى خۇددى دەل ۋاختىدا ياققان يامغۇردەك ئىش بولدى .
ئۈچىنچىدىن سۇنى تەڭشەشنى كۆرسىتىدۇ ، يەنى شىنجاڭنىڭ شىمالىدىن شىنجاڭنىڭ جەنۇبىغا سۇ يۆتكەشنى كۆرسىتىدۇ . بىزگە ئايان شىنجاڭنىڭ سۇ بايلىغىنىڭ تارقىلىشى ئىنتايىن تەكشىسىز ، شىمالدا كۆپ ، جەنۇپتا ئاز ، شىمالدا ھەتتا پات-پات سۇ ئاپىتى بولۇپ تۇرىدۇ . شۇڭا بىز شىمالى شىنجاڭدىن جەنۇبى شىنجاڭغا سۇ باشلاشنى ئويلۇشۇپ كۆرسەك بولىدۇ . بۇ خىل سۇ مول رايۇندىن قۇملۇق سۇسىز رايۇنلارغا سۇ باشلاپ ، ئۇ يەرلەرنىڭ ئېكولوگىيىسىنى ئۆزگەرتىشنىڭ خەلقئارادا مۇۋاپىقىيەت قازانغان مىساللىرى كۆپ ، مەسىلەن ئىسرائىلىيەنىڭ شىمالنىڭ سۈيىنى جەنۇپقا يەتكۈزۈش قۇرۇلىشى ، ئىسرائىلىيەنىڭ سۇ بايلىغىنىڭ رايۇنلارغا تارقىلىشى ئىنتايىن تەكشىسىز ، %80 سۇ بايلىغى شىمالدا ، 2／3 قىسىم سۇغۇرىدىغان يەر بولسا جەنۇپتا . شىمالنىڭ سۈيىنى جەنۇپقا تەڭشەش قۇرۇلىشىنىڭ بارلىققا كېلىشى بىلەن ، ئىسرائىلىيەنىڭ سۇ بايلىغىنىڭ تەقسىملىنىشىنىڭ پايدىسىز ئەھۋالىنى ئۆزگەرتىپ ، جەنۇبى رايۇنلارنىڭ تەرەققىياتىغا توسقۇنلۇق قىلىدىغان ئاساسلىق ئامىللارنى تۈگۈتۈپ ، رەھىمسىز ئىكولوگىيىلىك مۇھىت شارائىتىنى ئۆزگەرتتى . شۇنىڭ بىلەن جەنۇبى رايۇنلارنىڭ جەمىيەت ئىقتىسادىنى تەرەققى قىلدۇردى ۋە ئىسرائىلىيە دۆلىتىنىڭ ياشاش بوشلۇغىنى كېڭەيتتى ، ھېچنېمە ئۈنمەيدىغان تاقىر يەرلەرنى بوستانلىقلارغا ئايلاندۇرۇپ ، يۇقۇرى سۈپەتتىكى مېۋە-چىۋە ، كۆكتات ۋە گۈل –گىيا قاتارلىق دېھقانچىلىق مەھسۇلاتلىرى ئىشلەپ چىقاردى . ئىسرائىلىيەنىڭ مۇۋاپىقىيىتى بىزگە شىنجاڭنىڭ جەنۇبىدىكى رايۇنلارنىڭ سۇ قىس ئېغىر بولۇشتەك قىيىن مەسىلىنى ھەل قىلىشىمىزگە ئۈلگە كۆرسىتىپ بەردى .
ئالدى بىلەن شىنجاڭ خەرىتىسىگە قاراپ باقايلى ، بىز ئىلى ۋىلايىتى ۋە ئالتاي ۋىلايىتىدە ئىككى دەريانىڭ يەنى ئىلى دەرياسى بىلەن ئېرتىش دەرياسىنىڭ دۆلەت سىرتىغا ( قازىقىستانغا ) ئاقىدىغانلىغىنى بايقايمىز ، بۇ ئىككى دەريانىڭ سۇ مىقتارى پۈتۈن شىنجاڭ سۇ مىقدارىنىڭ 1/3 نى ئىگەللەيدۇ ، پايدىلىنىشى ئاران %20 بولۇپ ، قالغان %80 دۆلەت سىرتىغا ئېقىپ كېتىدۇ . بىز تىزلىكتە سۇ باشلاش پىلانىنى ئويلىشىشىمىز كېرەك ، ( گەرچە بۇنىڭدا خەلقئارا سۇ بايلىغى ئىگىدارلىق ھوقۇقى مەسىلىسىگە دۈچ كەلسەكمۇ ) . شىنجاڭ رايۇنىنىڭ سۈيىنىڭ پارغا ئايلىنىشى يۇقۇرى بولۇشتەك ئەھۋالنى ئويلاشقاندا ، سۇ باشلاشتا ئۈستى ئۇچۇق ئۆستەڭ ئىشلەتمەي چوقۇم تۇرۇبا ئىشلىتىش لازىم ، بۇ تېخنىكا جەھەتتە ھېچقانچە قىيىن ئىش ئەمەس ، لېكىن ئىقتىسات نوقتىسىدىن قارىغاندا ، قىسقا ۋاقىت ئىچىدە سالىدىغان مەبلەغ بەك كۆپ ، ئۈنۈمى ئاستا بولىشى مۇمكىن ، بىراق ئەگەر دۆلەتنىڭ ھەر يىلى شىنجاڭغا بېرىدىغان نامراتلىقنى يۆلەش مەبلىغى ۋە ھەمدە سۇ باشلاش مۇۋاپىقىيەتلىك بولغاندىن كېيىن ، خەنزۇ كۆچمەنلەرنىڭ شىنجاڭدا ئەسكەر تۇرغۇزۇش چىقىمىنى تۆۋەنلىتىدىغانلىغىنى ئويلاشقاندا ، بۇنداق تۇرۇبا ئەمىلىيەتتە ئىنتايىن مۇۋاپىق .
يۇقۇردا سۇ مەنبەسىنى ئېچىش توغرۇلۇق سۆزلىدۇق ، ئەمدى ئېقىمنى كونتۇرۇل قىلىش توغرۇلۇق سۆزلەيمىز . بىزگە ئايان ، ئېچىشلا بولۇپ قوغداش بولمىسا يەنىلا سۇ يەتمەيدۇ . ھازىر ھەتتا جەنۇپتىكى جۇجىياڭ ھەۋزىسىدىكى بەزى رايۇنلاردا قۇرغاقچىلىق يۈز بەردى ، ئەمىلىيەتتە شىنجاڭ رايۇنىدا سۇنى تىجەش خىزمىتى ياخشى ئىشلەنمىگەن ، ھازىر شىمالى شىنجاڭدىكى بەزى رايۇنلاردا يەر ئاستى سۈيى تۆۋەنلەپ كېتىش مەسىلىسى يۈز بەردى . شىنجاڭدىكى ئۇمۇمى ئىشلىتىدىغان سۇ مىقتارىنىڭ %98.5 دېھقانچىلىققا ئىشلىتىلىدۇ ( بۇ نىسبەت شىنجاڭ نېفىت سانائىتىنىڭ تەرەققى قىلىشىغا ئەگىشىپ تۆۋەنلىدى ) ، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئاز بىر قىسىم رايۇنلاردىن باشقا جايلاردا يەنىلا باستۇرۇپ سۇغۇرۇشتەك ئىپتىدائى سۇغۇرۇش سەۋىيىسىدە تۇرماقتا . ماتىرياللاردا كۆرسىتىلىشچە ، شىنجاڭدىكى سۇ بايلىغىنىڭ ئىشلىتىش جەريانىدىكى ئىسراپچىلىق بەك ئېغىركەن ، مەسىلەن ئېرىق – ئۆستەڭلەرنىڭ پايدىلىنىش كوئېففىتىسېنتى ئاران 0.45 (ئېرىق – ئۆستەڭلەرنىڭ پايدىلىنىش كوئېففىتىسېنتى بولسا ئېرىق – ئۆستەڭلەرنىڭ باشلىنىشىدىن تارتىپ دېھقانچىلىق ئېرىقلىرىغىچە بولغان ھەر قايسى سۇ يەتكۈزۈش ئېرىق – ئۆستەڭلىرىدىكى سۇنىڭ خورىشى بولۇپ ، پۈتۈن ئېرىق – ئۆستەڭلەردىكى سۇنىڭ پايدىلىنىش ئۈنۈمىنى كۆرسىتىدۇ ) بولۇپ ، پۈتۈن شىنجاڭدىكى ساپ سۇغۇرۇش مىقدارى / 800m3 مو ( ئەمىلىيەتتە بۇنىڭدىن كۆپ بولۇشى مۇمكىن ) ، خوتەندە 1100-1200m3 /مو ، يەكەندە 00m310/ مو ، ئاقسۇدا 1500-1200m3 /مو بولغان ، شىمالى شىنجاڭدا ، 7-8- دېھقانچىلىق دېۋىزىيىسىدە ئاران m3550-500 /مو بولۇپ ، مەھسۇلات مىقتارىغا تەسىر يەتكۈزمىگەن .
يۇقۇرقى سانلىق –مەلۇماتلاردىن كۆرۈۋېلىشقا بولۇدىكى ، شىنجاڭدىكى سۇنى تىجەش ئىشى قىلىشقا تىگىشلىك ئىش . ئېرىق –ئۆستەڭلەرنىڭ پايدىلىنىش كوئېففىتىسېنتىنى يۇقۇرى كۆتۈرۈش ، شىنجاڭ يېزا ئىگىلىگىدىكى سۇنى تىجەشنىڭ ئەڭ ئاساسلىق ئۈنۈملۈك يولى ، ھازىرقى 0.45 دىن 0.51 كە كۆتۈرۈش تامامەن مۇمكىن ، مەسىلەن ھازىر تەڭرى تاغنىڭ شىمالى ئىتەكلىرىدە 0.7 دىن ئېشىپ كەتتى . ئۇندىن قالسا سۇغۇرۇش نۇرمىسىنى تۆۋەنلىتىش ، / 800m3 مو دىن00m37 / موغا ، يەنىمۇ غەيرەت قىلىپ 00m3 6/ موغا چۈشۈرۈش تامامەن مۇمكىن ، / 800m3 مو دىن00m37 / موغا چۈشۈرگەندە سۇغۇرۇش كۆلىمىنى 3 مىليون مو ئاۋۇتقىلى بولىدۇ ؛ ئەگەر 00m3 6/ موغا چۈشۈرگەندە سۇغۇرۇش كۆلىمىنى يەنە 3 مىليون مو ئاۋۇتقىلى بولىدۇ ، ئۇندىن باشقا سۇدىن پايدىلىنىش ئۈنۈمىنى ئۆستۈرگىلى بولىدۇ . سۇنى ئىشلەتكەندە كۇپ مېتىر بىرلىك بويىچە ئۆلچەپ ئىشلىتىشنى تەكىتلەش كېرەك . تەكشۈرۈشكە ئاساسلانغاندا ، ماناس رايۇنىدا بۇغداي ئىشلەپچىقىرىش سۇ ئېكۋىۋالېنتى 0.7kg/ m3 بولغان ، يۇقۇرى مەھسۇلاتلىق يەرلەردە 1.5 kg/m3 بولغان . پۈتۈنلەي پۈركۈپ سۇغۇرۇش ئەمەلگە ئاشۇرۇلغاندىن كېيىن ، 2 kg/ m3 گە يەتكۈزۈشكە تىرىشىۋاتىدۇ ، خەلقئارالىق سەۋىيە بىلەن سېلىشتۇرغاندا ، مەسىلەن ئىسرائىلىيەنىڭ ھازىر 2.3—2.6kg/m3 بولماقتا ، شىنجاڭنىڭ سۇنى تىجەش خىزمىتى ئىستىقباللىق چوڭ بوشلۇققا ئىگە .
سۇ ئىنشائاتى قۇرلۇشىدىمۇ ئىشلەيدىغان خىزمەتلەر بار . شىنجاڭ ئىشلەپچىقىرىش قۇرۇلۇش بىڭتۈەنى 30 يىلدىن بۇيان 3 مىليارد كۇپ مېتىرلىق تۈلەڭلىك سۇ ئامبىرى ياسىغان بولسىمۇ ، بىراق 10 نەچچە مىليون كۇپ مېتىرلىق تاغلىق سۇ ئامبىرىلا بار ( بۇ ئەلۋەتتە ئىككى تەرەپنىڭ تەلەپ قىلغان مەبلىغى ۋە تېخنىكا سەۋىيىسىنىڭ ئوخشىماسلىغىدىن كېلىپ چىققان ) . تۈزلەڭلىك سۇ ئامبارلىرى ئەمىلىيەتتە تەبىئى كۆللەردىن «سۇ تالىشىپ» ، بىۋاستە تەبىئى كۆللەرنىڭ كۆلىمىنىڭ كىچىكلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ . ئۇندىن باشقا شىنجاڭدىكى تۈزلەڭلىك سۇ ئامبارلىرىنىڭ ئوتتۇرىچە چوڭقۇرلىغى 2ـ6 مېتىر بولۇپ ، شىنجاڭنىڭ پارغا ئايلىنىشچانلىغىنى ئويلاشقاندا ، سۇ بايلىغىنىڭ يىللىق خورىشى ئىنتايىن چوڭ . ئەمىلىيەتتە سۇ ئامبارلىرىنىڭ چوڭقۇرلىغىنى ئاشۇرۇش ئارقىلىق بۇ خوراشنى توختاتقىلى بولىدۇ . ئۇندىن باشقا تاغلىق سۇ ئامبارلىرى قۇرۇشنى كۈنتەرتىپكە كىرگۈزۈش كېرەك ، بۇنداق بولغاندا كەلكۈن مەزگىلىدە كەلكۈن سۇلارنى ساقلاپ ، سۇ بايلىغىنىڭ بىكاردىن –بىكار ئىسراپ بولۇپ كېتىشىدىن ساقلانغىلى بولىدۇ .
سۇ تىجەش تېخنىكىسىنى زور كۈچ بىلەن كېڭەيتىشتىن باشقا ، سۇ بايلىغىنى باشقۇرۇشنى كۈچەيتىش لازىم ، يىراقنى كۆرمەسلىك قىلمىشلىرىنى تۈگۈتۈپ ، ئىشلەپچىقىرىشقا ئىشلىتىدىغان سۇ بىلەن ئېكولوگىيىلىك مۇھىتنى قۇغداش سۈيىنى بىرلەشتۈرۈپ ئويلاپ ، قالايمىقان خالىغانچە ئېچىشتىن ساقلىنىش كېرەك . تارىم دەرياسىنىڭ تۆۋەن ئېقىنىدا 30 يىل سۇ ئۈزۈلۈپ قېلىپ كەڭ كۆلەمدىكى توغراقلىق ئورمانلىغىنىڭ قۇرۇپ كېتىشى ، سۇ بايلىغىنى سېستىمىلىق باشقۇرۇشنىڭ يوقلىغىدىن ئېكولوگىيىلىك مۇھىتنىڭ ناچارلاشقانلىغى بۇنىڭ تىپىك مىسالى . بەخىتكە يارىشا شىنجاڭ ئاپتونوم رايۇنلۇق ھۆكۈمەت بۇ مەسىلىنىڭ مۇھىملىغىنى تۇنۇپ يېتىپ ، شىنجاڭنىڭ تۈنجى سۇ بايلىغىنى قوغداش نىزامى « ئاپتۇنۇم رايۇن يەر ئاستى سۈيى بايلىغىنى باشقۇرۇش نىزامى» 2002-يىلى 8-ئايدىن باشلاپ يولغا قويۇلدى . ئۇندىن باشقا ، «سۇ ئېلىش ئىجازىتى تۈزۈمىنى يولغا قويۇش تەپسىلى قائىدىسى» ، «قۇدۇق قېزىشنى باشقۇرۇش ۋاقىتلىق چارىسى» ، «كۆللەرنى باشقۇرۇش ۋاقىتلىق چارىسى» ۋە «تارىم ۋادىسىدىكى سۇ بايلىغىنى باشقۇرۇش نىزامى» قاتارلىقلار بىرىنىڭ كەينىدىن بىرى يولغا قويۇلدى .
ئەگەر سۇ مەسىلىسى ھەل قىلىنسا ، شىنجاڭغا چوڭ كۆلەمدە ئاھالە كۆچۈرۈشنى ئويلىشىشقا بولىدۇ ، مۇھىمى جەنۇبى شىنجاڭ . بىز شىنجاڭدىكى مىللەتلەرنىڭ تارقىلىش ئەھۋالىغا قاراپ باقايلى ، شىنجاڭدىكى نۇپۇسنىڭ تارقىلىشى مىللىلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ئالاھىدىلىككە ئىگە بولۇپ ، ئۇيغۇرلارنىڭ نىسبىتى %20 دىن ئاشقان ۋىلايەت ئوبلاست شەھەرلەر 7 بولۇپ ، ھەممىسى جەنۇبى شىنجاڭغا جايلاشقان . شىنجاڭنىڭ ئەڭ جەنۇبىدىكى خوتەن ۋىلايىتىدە ئۇيغۇرلارنىڭ نىسبىتى %96.9 گە يەتكەن بولۇپ ، ئاساسەن بىر مىللەتلىك رايۇن . شىنجاڭنىڭ ئەڭ شىمالىدىكى ئالتاي ۋىلايىتىدە ئۇيغۇرلار ئاران %1.8 نى تەشكىل قىلىدۇ . ئۇيغۇرلار مۇتلەق كۆپ ساننى ئىگەللەيدىغان يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ نىسبىتى %50 دىن يۇقۇرى بولغان ۋىلايەتتىن پۈتۈن شىنجاڭدا پەقەت 5 لا بار بولۇپ ، پۈتۈن ئۇيغۇرلار نۇپۇسىنىڭ %80 يۇقۇرراقى مۇشۇ يەرلەرگە مەركەزلەشكەن . بۇ 5 ۋىلايەت : خوتەن ۋىلايىتى ، قەشقەر ۋىلايىتى ، ئاقسۇ ۋىلايىتى ، تۇرپان ۋىلايىتى ۋە قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستىدىن ئىبارەت . بۇنىڭ ئىچىدە خوتەن ۋە قەشقەر «شەرقى تۈركىستان» تېرورچىلىرىنىڭ ماكانى . ئىسرائىلىيەنىڭ ئۇسۇلىنى قوللۇنۇپ ، چوڭ كۆلەملىك ھالدا خەنزۇلارنى جەنۇبى شىنجاڭدىكى ۋىلايەتلەرگە كۆچمەن بولۇپ بېرىشقا رىغبەتلەندۇرسەك بولىدۇ . ( ئاھالە يوق يەرلەرگە كۆچۈرۈش كېرەك ، بولمىسا خەنزۇلار كېلىپ ئۇيغۇرلارنىڭ ھاياتىي ماكانىنى تارتىۋالغاندەك ھىسياتقا كەلتۈرۈپ قويۇدۇ ، ئەمىلىيەتتە بۇ بىڭتۈەننىڭ ئۇسۇلى ) . شۇنىڭ بىلەن بىرگە سۇنىڭ باشلىنىپ كېلىشى بىلەن ، يەرلىك ئىقتىساتنىڭ تەرەققىياتىنى ياخشىلايدۇ ، شىنجاڭدىكى ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش سەۋىيىسىنى ھەقىقى مەنىدە ياخشىلىنىدۇ ، بۇنىڭ بىلەن شەرقى تۈركىستان تېرورچىلىرىنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇش بوشلۇغى چەكلىمىگە ئۇچرايدۇ .

ھۆكۈمەتنىڭ شىنجاڭنى ئىدارە قىلىش ئىستراتېگىيەسى ئۈستىدە تەھلىل
يۇقۇردا سۆزلىگەندەك شىنجاڭ مەسىلىسى ھازىر ئاستا-ئاستا جۇڭگو ھۆكۈمىتى دۈچ كېلىدىغان ئەڭ چوڭ مەسىلىدىن بىرى بوپ قالدى ، ئافغانىستان ئۇرۇشىنىڭ ئاخىرلىشىشىغا ئەگىشىپ ، ئامرىكا قوشۇنى ئوتتۇرا ئاسىياغا كىردى ، بۇ مەسىلىنىڭ جىددىلىگىنى تېخىمۇ گەۋدىلەندۈردى ، چۈنكى ئامرىكىنىڭ ھەمىشە مىللى مەسىلىنى كۆتۈرۈپ چىقىپ قۇتراتقۇلۇق قىلىدىغان ئۇسۇلىنى ( كوسوۋو ئەندىزىسىگە ئوخشاش ) ئويلاشمىساق بولمايدۇ . شىنجاڭنىڭ يەر مەيدانى كەڭ ، بايلىغى مول ، ئەگەر قولدىن كەتسە ئاقىۋىتىنى تەسەۋۋۇر قىلغىلى بولمايدۇ . شىنجاڭ ئاپتونوم رايۇننىڭ پارتىكوم شۇجىسى ۋاڭ لېچۇەننى مەركىزى سىياسىي بيۇروغا ئەزا قىلىپ ئەكىرىشى ، جۇڭگو ھۆكۈمىتىنىڭ شىنجاڭغا جىددى قارىغانلىغىنى كۆرسىتىدۇ . شىنجاڭنى مەھكەم تۇتۇپ تۇرۇش ، شىنجاڭنى ئېچىش بىزنىڭ نىشانىمىز ، شۇڭا مەركىزى ھۆكۈمەتنىڭ چوقۇم بىر يۈرۈش ئۇزۇن ھەم قىسقا مۇددەتلىك پىلانى بولىشى كېرەك . يىراق كەلگۈسىدىن قارىغاندا ئەڭ ئاخىرقى مەقسەت ئۇيغۇرلارنى ئاسسىمىلياتسىيە قىلىش ، بۇنىڭدا ئالدى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ تىلىنى يوقىتىش كېرەك . نۆۋەتتە ئويلاپ بېقىشقا بولىدىغان بىر نەچچە چارە بار :
1.خەنزۇلارنىڭ شىنجاڭدىكى ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى قوغداپ ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەسىرىنى ئاستا- ئاستا ئاجىزلىتىش . بۇ ئەمىلىيەتتە تەس ئىشمۇ ئەمەس ، شىنجاڭ ئىقتىسادىنىڭ تەرەققى قىلىشى ، ئىچكى رايۇنلار بىلەن ئالاقىنىڭ كۆپىيىشى تەبىئى ھالدا خەنزۇ تىلىنىڭ ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى كۈچەيتىدۇ ، چۈنكى خەنزۇلار ئىقتىسادى جەھەتتە يىتەكچى ئورۇندا تۇرىدۇ دە ! ئۇيغۇرلار ئارىسىدا كىچىگىدىن باشلاپ خەنزۇچە ئۇيغۇرچە قوش تىل مائارىپىنى يولغا قويۇش ، ھۆكۈمەت مەمۇرلىرى خەنزۇ تىلى ئىشلىتىش ، مەلۇم دەرىجىدە ئۇيغۇر تىلىنى بىلىشنى يولغا قويۇش كېرەك ( ياكى خەنزۇ تىلى ئۈگۈنۈشنى مۇكاپاتلاش شەرتى قىلىش كېرەك ) . ئىچكىرىدىكى كارخانىلار ۋە ھەر خىل فوندلار ئۆزىنىڭ بىر كىشىلىك تۆھپىسىنى قوشۇشى كېرەك ، مەسىلەن ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىلارغا خەنزۇ تىلى ئوقۇش مۇكاپاتى بېرىش دىگەندەك . بۇ بىردەمدىلا قىلىپ بولىدىغان ئىش ئەمەس ، ئۇزۇن مۇددەت داۋاملاشتۇرغاندىلا ئەھمىيىتى ئىنتايىن چوڭ بولىدۇ .
2.مىللەتلەر ئىتتىپاقلىغىنى قوغداش كېرەك ، بىراق ھەرگىزمۇ خەنزۇلارنىڭ مەنپەئەتىنى زىيانغا ئۇچرىتىش بەدىلىگە ئەمەس . يۇقۇردا سۆزلىگىنىمىزدەك خەنزۇلارنىڭ مەنپەئەتىنى قۇربان قىلىدىغان سىياسەتتە ھەرگىزمۇ مىللەتلەر ئىتتىپاقلىغىنى قوغدىغىلى بولمايدۇ . بولۇپمۇ ھۆكۈمەتنىڭ بىرىنچى قول باشلىغى ئۇيغۇردىن بولۇش دەيدىغان بەلگىلىمە ، بۇ ھوقۇق ھەممىنىڭ ئاساسى دەيدىغان ئەنئەنىگە ئىگە جۇڭگوغا نىسبەتەن بەك چوڭ نارازىلىق قوزغىدى . قانۇننى ھەقىقى ئىجرا قىلىپ ، دۆلەتنى قانۇن بويىچە ئىدارە قىلىپ ، شىنجاڭدىكى خەنزۇلارنىڭ ياشاش مۇھىتىنى ياخشىلاش ھەمدە خەنزۇلارنىڭ ئەمىلىيەتتە ئۇچراۋاتقان 2-پۇقرالىق مۇئامىلىنى ئۆزگەرتىپ ، شىنجاڭدىكى خەنزۇلارنىڭ كۆڭلىنى خاتىرجەم قىلىش كېرەك . نۆۋەتتە خەنزۇلارنىڭ ئىچكىرىگە كەڭ كۆلەمدە كىرىپ كەتمەسلىگىدىكى ئاساسلىق سەۋەپ نۇپۇس تۈزۈمىنىڭ بولغانلىغىدىن ئىبارەت ، بىراق دۆلەت ئىقتىسادىنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ نۇپۇس تۈزۈمىمۇ ئەمەلدىن قالىدۇ ، شۇڭا ھازىر ئورنىنى تۇلۇقلىساقمۇ كېچىككەن بولمايمىز ، ئەگەر راست بىر كۈنلەر كېلىپ ، نۇپۇسنىڭ ئىچكىرىگە كەڭ كۆلەمدە ئېقىپ كىرىپ كېتىشى كېلىپ چىقسا مانا بۇ بىزنىڭ قاباھەتلىك چۈشۈمىز بولىدۇ .
3. شىنجاڭنىڭ ئاساسى ئەسلىھەلەر قۇرۇلىشىغا زور كۈچ بىلەن مەبلەغ سېلىپ ، غەرىپنى چوڭ ئېچىش شامىلىنىڭ باھانىسىدا شىنجاڭ رايۇنىنىڭ سۇ ئىنشائات قاتناش ئىشلىرى قۇرۇلىشىنى زورايتىش كېرەك . خەرىتىگە قارىساق شۇنى بايقايمىز ، شىنجاڭدا ئەمىلىيەتتە شەرىقتىن غەرىپكە سۇزۇلغان بىرلا ئاساسى غول تۆمۈر يول بار ( ياۋرۇ – ئاسىيا قۇرۇقلىغى كۆۋرىگىنىڭ بىر قىسمى ) بولۇپ ، ئۇرۇش مەزگىلىدە ماددى ئەشيالارنىڭ تۇشۇلىشىغا ناھايىتى چوڭ تەسىر قىلىدۇ . تۆمۈر يول ياساش ۋە سۇ ئىنشائاتلىرى ئاچقۇچ قىلىنسا ، بىر تەرەپتىن شىنجاڭنىڭ ئىقتىسادىنى تەرەققى قىلدۇرغىلى ، يەنە بىر تەرەپتىن شىنجاڭغا چوڭ تۈركۈمدە نۇپۇس يۆتكىگىلى بولىدۇ ( ئاساسلىقى جەنۇبى شىنجاڭغا ) . مەسىلەن شىنجاڭنىڭ خوتەن ۋىلايىتىنىڭ يەر مەيدانى 247مىڭ 800كۇۋادىرات كىلومېتىر بولۇپ ، تاغلىق يەرلىرى 11مىليون 102مىڭ گېكتار ، ئۇمۇمى يەر مەيدانىنىڭ %44.5 نى ئىگەللەيدۇ ، تۈزلەڭلىك 133مىليون 885مىڭ گېكتار بولۇپ ، ئۇمۇمى يەر مەيدانىنىڭ %55.5 نى ئىگەللەيدۇ . ( 13مىليون 885مىڭ بولسا كېرەك ـ تەرجىماندىن ) تۈزلەڭلىكتە بوستانلىقنىڭ كۆلىمى 9730 كۇۋادىرات كىلومېتىر بولۇپ ، ئاران %3.9 نى ئىگەللەيدۇ . ئەگەر سۇ بولىدىغان بولسا ، پەقەت تۈزلەڭلىككىلا ناھايىتى كۆپ خەنزۇ كۆچمەنلەرنى ئورۇنلاشتۇرغىلى بولىدۇ .
4. تېروررىزىم ھەركەتلىرىگە قەتئى زەربە بېرىش كېرەك . تېرورچىلارغا مۇئامىلە قىلىشتا ، تەكشۈرۈپ بايقالغان ھامان قىلچە ئىككىلەنمەي دەرھال ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىش كېرەك ، ھەرگىزمۇ خەلقئارادىكى ئاتالمىش كىشىلىك ھوقۇق تەشكىلاتلىرىنىڭ ئارلىشىۋېلىشىدىن ئەنسىرمەسلىك كېرەك . ئەمىلىيەت ئىسپاتلىدىكى ، تۇتۇلغاندىن كېيىن جازا مۇددىتى توشۇپ قويۇپ بېرىلگەن تېرورچىلار كۆپ ھاللاردا تېرورلۇق تەشكىلاتلارنىڭ تايانچ ئۇنسۇرلىرىغا ئايلاندى . تېرورلۇق تەشكىلاتلارنىڭ مەبلەغ مەنبەسىنى ئۈزۈپ تاشلاش ، بولۇپمۇ دۆلەت ئىچىدىكى مەبلەغ مەنبەسىنى ئۈزۈپ تاشلاش كېرەك .
5. شىنجاڭ رايۇنىدىكى ھەربى كۈچنى كۈچەيتىش كېرەك ، ھەربى كۈچنىڭ ئاساسلىق تەركىۋى قىسمىنىڭ بىرى خەلق ئەسكەرلىرى تەشكىلاتلىرى . بىڭتۈەننى ئەلۋەتتە دىمىسەكمۇ بولىدۇ ، شەھەرلەردە ، مەسىلەن ئۈرۈمچىدە خەلق ئەسكەرلەر كۈچى قۇرۇش كېرەك . يولغا قويۇشقا بولىدىغان ئۇسۇلدىن بىرى بىر كوچىنى ئاساس قىلىپ ، كارخانا كۈچىنى بىرلىك قىلىپ ، ئۈنۈملۈك مەشق ۋە قوراللىق مېخانىزم بەرپا قىلىش كېرەك . كۈنلەرنىڭ بىرىدە ۋەقە يۈز بەرسە ، چاقىرغان ھامان كېلىپ ئۇرۇش قىلالايدۇ . ئۇندىن باشقا شىنجاڭدىكى مۇنتىزىم ئارمىيىنى كۈچەيتىپ ، لەنجۇ ھەربى رايۇنىنىڭ كۈچىنى ئاشۇرۇش كېرەك ، بۇ مۇنتىزىم ئارمىيە شىنجاڭ مۇستەقىللىقىغا تاقابىل تۇرۇپلا قالماستىن ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئامرىكا قوشۇنلىرى ۋە جەنۇپتىكى ھىندىستانغا تاقابىل تۇرۇدۇ .
6. خەلقئارادا مۇداپىئە قۇرۇش . ئەمىلىيەتتە خەلقئارا كۈچلىرى بولمىسا ، شەرقى تۈركىستان تېرورلۇق تەشكىلاتلىرى مەڭگۈ نەتىجە چىقىرالمايتتى . بۇ نوقتا شەرقى تۈركىستان تېرورلۇق تەشكىلاتلىرىغىمۇ ئايدىڭ ، ئۇلارنىڭ تايىنىدىغىنى پانئىسلامىزم كۈچلىرى ۋە پانتۈركىزم كۈچلىرى . يېقىندا روسىيە چېچېن پاتقىقىغا پېتىپ قالدى ، بۇ جۇڭگوغا نىسبەتەن ھەم خوشاللىق ھەم قايغۇلۇق ئىش ، خوشاللىق بولسا روسىيە قانچە چوڭقۇر پاتسا ، ئۇنىڭ جۇڭگوغا قايتا تەھدىت بولۇش ۋاقتى شۇنچە كىچىكىدۇ ، ئۇنىڭ ئۈستىگە چېچېن مەسىلىسىنىڭ ھەل بولماي ئۇزۇنغا سوزىلىشى جۇڭگوغا نىسبەتەن شىمالدىكى زىمىنلىرىنى قايتۇرۋېلىشقا ئۈمۈت ئېلىپ كېلىدۇ . قايغۇلۇق ئىش بولسا چېچېن مۇستەقىللىق ھەركىتى ئوتتۇرا ئاسىيادا باشلامچىلىق رول ئوينىشى مۇمكىن ، ئۇ ۋاقىتتا ئوتتۇرا ئاسىيادىكى بۇ ئۆرپ-ئادەتنى ئاساس قىلىدىغان ھۆكۈمەتلەر پۇت تىرەپ تۇرالامدۇ يوق بۇنى بىر نىمە دىمەك تەس . خەلىقئارادا جۇڭگو ھۆكۈمىتى گرتسىيە ، سىپرۇس «قارتى» ئوينىسا بولىدۇ ، يەنى تۈركىيىگە نىسبەتەن ساياھەت ئىقتسادى ، كوردلار قاتارلىق «قارت» نى ، ئوتتۇرا شەرىققە نىسبەتەن ، ئىران ۋە سەئۇدى ئەرەبىستانغا باشقۇرۇلىدىغان بومبا «قارت» ئى ، ئوتتۇرا ئاسىياغا نىسبەتەن ، يېقىندا قۇرۇلغان «شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى» بۆلگۈنچىلەرگە قارشى تۇرىدىغان ئۆتكۈر قورال . ئەلۋەتتە نەزەر دائىرسىنى «شەرقى تۈركىستان» تېرورچىلىرىغىلا قارىتىۋالسا ، بۇ بەك يۈزە بوپ قالىدۇ . ئامرىكىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا قورال كۈچىنىڭ مەۋجۇت بولىشى مانا بۇ ھەقىقى نىشان .
7. خۇيزۇ مىللىتى ، موڭغۇل مىللىتى ۋە قازاق مىللىتى ئارقىلىق ئۇيغۇرلارنى باشقۇرۇش . ئەگەر شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى رايۇنلىرىنىڭ نۇپۇس نىسبىتىنى تەھلىل قىلىپ باقىدىغان بولساق ، دۆلەت قۇرۇلغاندىن بۇيان شىنجاڭدىكى مەمۇرى رايۇنلارنىڭ بۆلىنىشى مۇشۇ پرىنسىپنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغانلىغىنى بايقايمىز . مەسىلەن بايۇنغۇلىن ئوبلاستىدا مۇڭغۇللارنىڭ نۇپۇسى ئاران %4.5 نى ئىگەللەيدۇ ، ئۇيغۇرلارنىڭ نۇپۇسى بولسا %34.3 نى ئىگەللەيدۇ ؛ مۇڭغۇللارنىڭ يەنە بىر ئوبلاستى بۆرتالادا بولسا مۇڭغۇللارنىڭ نۇپۇسى ئاران %6.8 نى ، ئۇيغۇرلارنىڭ بولسا %13نى ئىگەللەيدۇ . بۇ شەكسىز شۇ ۋاقىتتىكى ھۆكۈمەتنىڭ كۆڭۈل قويۇپ پىلانلىشىنىڭ نەتىجىسى . ئىلى رايۇنىدا بولسا قازاقلاردىن پايدىلىنىپ ئۇيغۇرلارنى تىزگىنلەپ تۇرغىلى بولىدۇ . ئەگەر تەبىئى بايلىقلارنىڭ تارقىلىشىغا قارايدىغان بولساق ، مەسىلەن چوڭ نېفىتلىكلەرنىڭ تارقىلىشىدىن بۇ نوقتىنى تېخىمۇ ئېنىق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ . ھى ھى ، ئاتا بوۋىلار ھەقىقەتەن داناكەن !
8. شىنجاڭدىكى خەنزۇ كادىرلارنىڭ سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈپ ، ھۆكۈمەتنىڭ ئوبرازىنى ياخشىلاش كېرەك ، ئەڭ ياخشىسى «ئەركىنسىزلىك ئىچىدە ئەركىنلىكنى ھىس قىلىش» نى ئىشقا ئاشۇرۇش كېرەك . بىز بىلىمىز ، ھۆكۈمەتنىڭ ئوبرازى ۋە تەشۋىقات خىزمىتى بىر – بىرىدىن ئايرىلالمايدۇ ، بىراق جۇڭگو ھۆكۈمىتىنىڭ تەشۋىقاتنى كونتۇرۇل قىلىشى ، مەيلى ۋاستىسى ياكى ئۈنۈمىدىن بولسۇن ئىنتايىن ناچار . بۇ جەھەتتە بىز ئەڭ ياخشىسى ئامرىكىدىن ئۈگۈنىشىمىز كېرەك .
9. بارلىق ئامال –چارىلەر بىلەن ئۇيغۇرلارنى شىنجاڭدىن چىقىرىپ ، چوڭ شەھەرلەرگە بېرىشقا ، خەنزۇلار بىلەن ئارىلىشىپ ئولتۇراقلاشتۇرۇپ ، خەنزۇلار ئارىسىدا يوق قىلىۋېتىش كېرەك . بۇنداق بولغاندا ئۇيغۇرلارنىڭ كۈچىنى تارقاقلاشتۇرغىلى ھەمدە ئەمىلىيەتتە مىللەتلەر ئالاقىسىغا پايدىلىق .

خاتىمە
ۋاڭ لىشوڭ ئېيىتقاندەك ، شىنجاڭدىكى بۆلگۈنچى كۈچلەرنىڭ ھەقىقى قوزغىلاڭ كۆتىرىدىغان ۋاقتى ، جۇڭگونىڭ ئىچكى ئۆلكىلىرىدە چوڭ قالايمىقانچىلىق چىقىپ ، شىنجاڭغا ۋاختىنچە قارىيالمىغان ۋاقىت . بۇ خىل ئەھۋال بەلكىم جۇڭگو دېموكراتىك شەكىلگە ئالماشقان ۋاقىتتا ، مەركەزنىڭ سىياسى ھوقوقنى كونتۇرول قىلىشى ئاجىزلاشقاندا ، پۈتكۈل جۇڭگو جەمىيىتى داۋالغۇش ۋە تالاش –تارتىشقا پېتىپ قالغان ۋاقىتتا يۈز بېرىشى مۇمكىن . شۇ ۋاقىتتا ، ئامرىكا باشچىلىغىدىكى غەرىپ دۆلەتلىرى چوقۇم ھەر خىل ۋاستىلەرنى قوللۇنۇپ ، شۇ ۋاقىتتا ئاجىز ئورۇندا تۇرغان جۇڭگو ھۆكۈمىتىنى يول قويۇشقا قىستاش بىلەن تەڭ ، شىنجاڭدىكى بۆلگۈنچى كۈچلەرنى يۈلەپ ، ئۇلارنىڭ كۈچىنى تەرتىپكە سېلىپ ، ئاندىن كېيىن «مىللەتلەر ئۆز تەقدىرىنى ئۆزى بەلگىلەش» ، «ئومۇمىي خەلق قارار قىلىش» ، «كىشىلىك ھوقوق ئىگىلىك ھوقوقتىن ئۈستۈن تۇرىدۇ» دىگەن كۆز قاراشلاردىن پايدىلىنىپ ، شىنجاڭ ئىشلىرىغا تېخىمۇ ئىلگىرلىگەن ھالدا ئارلىشىدۇ ، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ تىنىچلىق ساقلاش قىسمى كىرىپ ئورۇنلاشقاندىن كېيىنكى ۋاقىت دەل شىنجاڭنىڭ بۆلۈنۈپ چىقىپ كەتكەن ۋاقتى بولىدۇ . 1930-يىللىرى شىنجاڭدا نەچچە ئونمىڭ سوۋېتچە قوراللانغان مۇنتىزىم ئارمىيە پەيدا بولغان ، شۇ ۋاقىتتىمۇ نەچچە ئونمىڭ ئامرىكىچە قوراللانغان مۇنتىزىم ئارمىيىنى پەيدا بولمايدۇ دىگىلى بولمايدۇ . شۇڭا ھەممە گەپنى يېغىپ كەلگەندە : پەقەت بىزنىڭ ئىچكى قىسمىمىزدا قالايمىقانچىلىق چىقمىسىلا ، ھېچ بولمىغاندىمۇ شىنجاڭ بۆلۈنۈپ چىقىپ كېتەلمەيدۇ .

يازغۇچى : xgwan (DFT+DMFT)
ئېلان قىلغان بېكىتى: نەنجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى شياۋ بەيخې بېكىتى
ئېلان قىلغان ۋاقتى: 2007-يىلى 8-ئاينىڭ 24-كۈنى جۈمە
发信人: xgwan (DFT+DMFT), 信区: History
标 题: 浅议新疆的分裂主义问题的历史和今天政府的对策zt
发信站: 南京大学小百合站 (Fri Aug 24 14:08:43 2007)
※ 来源:．南京大学小百合站 http://bbs.nju.edu.cn [FROM: 71.155.146.197]